Ο Μάρκος Δενδρινός είναι Καθηγητής Πληροφορικής και Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Σπουδές: Ηλεκτρολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, PhD στη Φασματική Ανάλυση/Ψηφιακή Επεξεργασία Σημάτων στο ΕΜΠ, MSc στην Ιστορία & Φιλοσοφία της Επιστήμης στο ΜΙΘΕ/ΕΚΠΑ. Οι φιλοσοφικές του αναζητήσεις τον οδήγησαν στην έκδοση, πριν από λίγες μόλις μέρες, του μυθιστορήματος Η τέχνη του έρωτα (εκδόσεις Συρτάρι). Είχαμε τη χαρά να παραχωρήσει συνέντευξη στο στίγμαΛόγου.
Πώς σας προέκυψε μυθιστόρημα και μάλιστα έτσι ογκώδες;
Είμαι ένας άνθρωπος που προτιμά τη σύντομη φόρμα και τον συμπυκνωμένο λόγο καθώς με κουράζουν οι σχοινοτενείς περιγραφές. Πιστεύω ότι η ατμόσφαιρα μπορεί να δοθεί υπαινικτικά ακόμη και μέσα από την αλλαγή του ύφους ή από κάποιες λέξεις σε μια συνομιλία. Για όλους αυτούς τους λόγους έχω γράψει πάρα πολλά διηγήματα (ανέκδοτα τα περισσότερα) από εσωτερική ανάγκη να εκφράσω την αγάπη μου για κάποια εποχή ή προσωπικότητα μέσα από μια σύντομη ιστορία. Όλα λοιπόν αυτά μάλλον δεν διαφωτίζουν την απόφασή μου να γράψω ένα μυθιστόρημα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ογκώδες. Έρχεται όμως μια στιγμή στη ζωή κάποιου που θέλει να εκφράσει συνολικά τον εσωτερικό του κόσμο. Αυτό μπορεί να γίνει μέσα από κάθε τέχνη και βλέπουμε έτσι ζωγραφικές ή μουσικές συνθέσεις που αντιπροσωπεύουν πλήρως κάποιον. Στη δική μου περίπτωση το μέσο είναι ο λόγος και κατ’ ανάγκη ο γραπτός για να μπορεί να διατηρηθεί, όσο γίνεται αυτό, στον χρόνο, παρά τις αντιρρήσεις που συχνά εκφράζονται για τη νεκρή φύση του γραπτού λόγου σε σχέση με τον προφορικό ζώντα λόγο. Δεν ήταν δυνατόν όμως να εκφράσω αυτό που θεωρώ ως ιδιαίτερη αλήθεια μου μέσα από ένα σύντομο κείμενο, καθώς ένιωθα την ανάγκη να περιλάβω σε αυτό όλο το δίκτυο των προσώπων που με διαμόρφωσαν ώστε να καταλήξω σε αυτό που είμαι. Κι έτσι προέκυψε ένα κείμενο που στην πραγματικότητα μιλά για τη λύση που προτείνω στον μεγάλο γρίφο της ανθρώπινης ζωής. Το αστείο είναι ότι το κείμενο που είχα γράψει ήταν διπλάσιο σε μέγεθος και αναγκάστηκα να το περικόψω μετά την πίεση και τις συμβουλές της συντρόφου μου.
Γραφόταν δηλαδή επί σειρά ετών;
Γράφτηκε από το 2006 ως το 2016.
Είναι ιστορικό ή φιλοσοφικό; Πού θα το τοποθετούσατε;
Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται από τα χρόνια του Ιησού και πιο συγκεκριμένα από μια κρίσιμη συνάντηση, υποτίθεται, του Ιησού με τον ποιητή Οβίδιο, όταν ο Ιησούς ήταν στα 17 του, μέχρι τη σημερινή εποχή. Στο μυθιστόρημα αυτό εμφανίζονται γνωστές προσωπικότητες: μυστικιστές όπως ο Φραγκίσκος και η Κλάρα, ο Σαιν Ζερμαίν και ο Καλιόστρο, φιλόσοφοι όπως ο Αβελάρδος και η Ελοΐζα, ο Καρτέσιος και ο Λάιμπνιτς, επιστήμονες όπως ο Γαλιλαίος, ο Μπόυλ και ο Νεύτωνας, ζωγράφοι όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ραφαήλ αλλά και η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι, ποιητές όπως οι τροβαδούροι, ο Δάντης, ο Πετράρχης, ο Σαίξπηρ και ο Γκαίτε. Τι συνδέει όλους αυτούς; Μια κοινή αντίληψη για τον έρωτα, μυστικιστικό αλλά και οργιαστικό, ως αλχημικό καταλύτη για τη μεταμόρφωση του ανθρώπου. Από αυτά γίνεται αντιληπτό ότι το μυθιστόρημα έχει σαφώς ιστορική διάσταση καθώς έπρεπε να παρουσιάσω αυτά τα πρόσωπα με βάση τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία αλλά και με έναν καινοτομικό μυθιστορηματικό τρόπο που να μην αφίσταται όμως από την «πιθανή πραγματικότητα». Όσον αφορά τον δεύτερο κλάδο της ερώτησης, το φιλοσοφικό τυχόν περιεχόμενο, η απάντηση είναι σαφέστατα ναι, αν με τον όρο φιλοσοφικό μυθιστόρημα νοούμε μια μυθοπλασία μέσα από την οποία παρουσιάζονται οι τοποθετήσεις των ηρώων του όχι διδακτικά, όπως για παράδειγμα στον «Κόσμο της Σοφίας» του Gaarder Jostein, αλλά μέσα από ζωντανές αντιπαραθέσεις που αποτελούν οργανικό μέρος του μυθιστορήματος. Άλλωστε το μυστικό που διαπερνά όλη την έκταση του βιβλίου ξεκινώντας από τον Ιησού έχει να κάνει με τα ζητήματα της ζωής του έρωτα και του θανάτου, θέματα πρωτίστως φιλοσοφικά.
Περιέχει όμως και δράση σε σημερινούς όρους. Επομένως, παρουσιάζει ενδιαφέρον και για έναν αναγνώστη που δεν έχει ανάλογες ανησυχίες.
Από μικρός ερεθιζόμουν πολύ από ιστορίες όπου ήρωες του σήμερα περνούσαν με ένα μαγικό τρόπο σε μια περίοδο του παρελθόντος, μια συνταγή που χρησιμοποιούσε πολύ και ο Disney στα Μίκυ Μάους. Είναι ο καλύτερος τρόπος για να μάθει και να βιώσει ένα παιδί την ιστορία. Έτσι κι εγώ ακολουθώντας αυτή την αρχετυπική μυθιστορηματική συνταγή έχω τους δύο βασικούς μου ήρωες, τον Αλέξανδρο και την Ιζαμπέλλα, στη σημερινή εποχή του Διαδικτύου και των blogs, και οι οποίοι μέσα από μια έντονη περιπέτεια αναγκάζονται να έρθουν σε επαφή και τελικά να βυθιστούν μέσα στο παρελθόν. Το αν παρουσιάζει ενδιαφέρον σαν περιπέτεια θα κριθεί από τους αναγνώστες, καθώς η επικοινωνία του σήμερα με το τότε απαιτεί μια μαεστρία από τον συγγραφέα, καθώς διαφορετικά μπορεί το μυθιστόρημα να καταλήξει σε δυο παράλληλες ιστορίες χωρίς συνοχή και συνεπώς χωρίς το ζητούμενο που είναι η συγκίνηση και κάθαρση του αναγνώστη.
Θα λέγαμε ότι είστε ένας Έλληνας Dan Brown;
Το πιο γνωστό μυθιστόρημα του συγγραφέα που αναφέρατε, «Ο κώδικας Ντα Βίντσι», που εξέδωσε ο Dan Brown το 2003, είναι για μένα ένα αριστούργημα που δικαίως έγινε best-seller. Υπάρχει όμως και το «Οκτώ» της Katherine Neville (2005) που επίσης κρατά τον αναγνώστη σε επιφυλακή μέχρι την τελευταία στιγμή. Οπότε η σύγκριση με τέτοια αριστουργήματα είναι κατ’ ανάγκην άνιση. Μακάρι κάποιοι αναγνώστες να βρουν στο βιβλίο αυτό μια μαγεία που να τους κρατήσει μέχρι τέλους.
Δεν φοβάστε μήπως χαρακτηριστείτε αιρετικός; Θέλω να πω ότι αγγίζετε θεϊκά πρόσωπα, τον ίδιο τον Ιησού…
Ο τρόπος που χειρίζομαι την ιστορία του Ιησού δεν είναι ιστορικά αβάσιμος. Πρόκειται για μια τόσο μακρινή εποχή που τα πρόσωπα και τα γεγονότα έχουν πλέον μυθοποιηθεί με μια εικόνα για τον Ιησού ολότελα παγιωμένη μέσα από τα επίσημα ευαγγέλια και τις επακόλουθες αντιλήψεις των πατέρων και τις αποφάσεις των οικουμενικών συνόδων που συγκλήθηκαν τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Η ακαμψία του δόγματος δεν επέτρεπε πλέον καμία απόκλιση σχετικά με το πρόσωπο και την ιστορία του Ιησού. Πολλοί έβλεπαν εμφανείς αντιφάσεις μεταξύ των διαφόρων διηγήσεων των Ευαγγελίων αλλά αυτές κατέστη δυνατόν να συζητηθούν για πρώτη φορά χωρίς φόβο πολύ αργότερα, κατά τον 19ο αιώνα, αφότου είχε διεισδύσει στη συλλογική συνείδηση το πνεύμα του Διαφωτισμού. Είχαν αρχίσει ήδη να ανακαλύπτονται χαμένα ευαγγέλια τα οποία είχαν γραφτεί από τους λεγόμενους γνωστικούς, ανθρώπους οι οποίοι διέθεταν τις δικές τους αλληγορικές διηγήσεις περί του Ιησού, μέχρις ότου το 1945 ανακαλύφθηκαν κάποια πιθάρια με παπύρους στο Ναγκ Χαμαντί της Αιγύπτου που περιείχαν μια ολόκληρη βιβλιοθήκη αυθεντικών γνωστικών κειμένων που ανάγονταν ακόμη και στον 3ο αιώνα, παλαιότερα δηλαδή των διασωθέντων ολοκληρωμένων κανονικών ευαγγελίων, όπως του σιναϊτικού κώδικα. Ξαφνικά οι ιστορίες των ‘αιρετικών’ όπως αποκαλούσαν οι χριστιανοί πατέρες τους γνωστικούς έρχονταν στον προσκήνιο, φανερώνοντας πτυχές μιας ζωντανής κοινότητας των οποίων οι ιδέες και οι τελετές είχαν διαστρεβλωθεί σφοδρά από την επίσημη Εκκλησία. Ο κάθε αμερόληπτος ερευνητής αντελήφθη ότι η εποχή εκείνη ήταν πολύ πλούσια σε γέννηση και αντιπαράθεση ιδεών, μια αντιπαράθεση η οποία δεν είχε ακόμη κριθεί, μέχρις ότου κυριαρχήσει η συγκεκριμένη πλευρά που παρουσίασε τον Ιησού ως συνεχιστή και γνήσιο εκφραστή της Εβραϊκής παράδοσης.
Ποια όμως ήταν η άλλη πλευρά, αυτή των γνωστικών; Δεν ήταν ενιαία με ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό περιεχόμενο. Κάποιοι γνωστικοί έβλεπαν τον Ιησού ως μια θεϊκή οντότητα, έναν Αιώνα, ο οποίος κατήλθε στη γη σαν ένα φάντασμα που είχε πάρει τη μορφή ανθρώπου κι έτσι ούτε μπορούσε να υποφέρει στη σταύρωση ούτε καν να πεθάνει και να αναστηθεί, γιατί αυτά αφορούν ανθρώπους και όχι θεϊκά όντα. Άλλοι γνωστικοί είχαν επικεντρωθεί στο αρχέτυπο του ιερού ζεύγους και μάλιστα το εξέφραζαν και ως ζεύγη σαν τον Σίμωνα τον Μάγο και τη σύζυγό του την Ελένη. Αυτοί έβλεπαν τον Ιησού σαν τον σύντροφο της Μαρίας, θεωρούσαν μάλιστα ότι μέσα από τον ιερό τους γάμο έφτασαν στη θέωση, αποτελώντας έτσι με τον πιο εύγλωττο τρόπο ένα πρότυπο και μία οδό για όσους ήθελαν να φτάσουν στη γνώση και να γίνουν ένα με τον θεό. Η αντίληψη αυτή είναι καταγραμμένη σε απόκρυφα γνωστικά ευαγγέλια με σημαντικότερο αυτό του Φιλίππου. Η μεγαλύτερη μερίδα των γνωστικών έβλεπαν το σεξ σαν μια δύναμη απελευθέρωσης και όχι σαν αμαρτία που θα έπρεπε να αποφεύγουν για να μην καταλήξουν στην αιώνια τιμωρία. Πολλοί γνωστικοί, όπως ο Μάρκος, είχαν ως κεντρικό πρόσωπο των μυστηρίων τους τη γυναίκα, μια ιέρεια όπως στους αρχαίους χρόνους, κάτι που κατήργησε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο η επίσημη Εκκλησία. Το σημείο που συνέκλιναν όλοι οι γνωστικοί ήταν η αντίληψή τους για τον Ιησού ως τον μεγάλο ανατροπέα της Εβραϊκής παράδοσης, η οποία κατά τη γνώμη τους δεν μιλούσε για τον ύψιστο δημιουργό αλλά για ένα κατώτερο θεό που η μόνη του επίτευξη ήταν η δημιουργία αυτού του κακού και ελαττωματικού κόσμου.
Από όλα αυτά καταλαβαίνει κανείς ότι η έκφραση ‘αιρετικός’ δεν είναι ούτε κατά διάνοια προσβλητικός καθώς πολύ συχνά περιλαμβάνει αυτούς που αποκλίνουν από τις επιβεβλημένες εξουσιαστικές καθεστηκυίες αντιλήψεις. Σε εποχές όπου έκαιγαν φιλοσόφους, όπως τον Τζορντάνο Μπρούνο, προφανώς ήθελε κότσια για να εκφράσει κάποιος αντιλήψεις εκ διαμέτρου αντίθετες από τις αντιλήψεις της Εκκλησίας αλλά στον Δυτικό κόσμο μετά την επικράτηση του Διαφωτισμού μπορούμε τουλάχιστον να εκφραζόμαστε ελεύθερα. Αυτό όμως δεν ισχύει δυστυχώς για τον υπόλοιπο κόσμο όπως στις φονταμενταλιστικές ισλαμικές χώρες όπου η οποιαδήποτε έκφραση ασέβειας προς την καθιερωμένη παράδοση οδηγεί στην εξόντωση –βλέπε Σαλμάν Ρουσντί αλλά και τη γυναικεία εξέγερση στο Ιράν.
Γιατί ζευγάρια; Γιατί ξεδιπλώνετε την ιστορία σας μέσα από μια τέτοιου είδους δυαδικότητα;
Αυτή είναι η ερώτηση-κλειδί για το μυθιστόρημα αυτό. Το ζητούμενο μπορεί να επιτελεστεί μόνο από ζεύγη, ιδανικά ζεύγη, ολοκληρωμένα ζεύγη με έναν έρωτα που δεν περιορίζεται στον νοητικό και ψυχικό συντονισμό ή στη σαρκική και μόνο απόλαυση αλλά τα απαιτεί όλα αυτά μαζί για να μπορέσει να λειτουργήσει. Από τον Ιησού και τη Μαγδαληνή μέχρι το σύγχρονο ζεύγος του Αλέξανδρου και της Ιζαμπέλλας κυριαρχεί αυτή η θαυμαστή δυαδικότητα. Άλλωστε η δυαδικότητα είναι κατά τον Πλάτωνα η αόριστη δυάδα, η μήτρα κάθε δημιουργίας.
Τι είναι πιο σημαντικό για σας; Η αλήθεια ή η τέχνη;
Για μένα η τέχνη είναι η έκφραση του αληθινού. Οπότε δεν διακρίνονται μεταξύ τους. Όπως λέει και ο Σωκράτης στον διάλογο Φίληβος το αγαθό δεν μπορεί να εκφραστεί παρά μόνο μέσα από το ωραίο, το συμμετρικό και το αληθές. Στον Πλάτωνα το αγαθό είναι η υπέρτατη κατάσταση του είναι, είναι η ενιαία φύση των πάντων, δεν έχει κάνει με την απλή ηθική χριστιανική έννοια του καλού. Θεωρώντας λοιπόν ως κύριες εκφράσεις του αγαθού το ωραίο και το αληθές, υπάρχει μια απόλυτη σύμπνοια της τέχνης και της αλήθειας. βλέπουμε εδώ μια ενοποίηση των πάντων υπό το βλέμμα του αναζητητή. Κάτω από μια τέτοια συμπόρευση είναι φανερό ότι το υψηλό και το ωραίο που υπηρετεί η τέχνη δεν συγκρούεται με την αλήθεια των πραγμάτων. Τι είναι πιο σημαντικό για μένα; Η αλήθεια. Η αλήθεια όμως πάντα μας διαφεύγει και θα μας διαφεύγει. Γι’ αυτό καθώς την αναζητούμε αισθανόμαστε αναπόφευκτα μια γλυκιά ματαιότητα. Κι εκεί εμφανίζεται η τέχνη, η απόπειρα έκφρασης του ανέκφραστου. Ξεκινώντας λοιπόν από την αλήθεια οδηγούμαι στην τέχνη.
Πιστεύετε ότι καθετί αναγάγεται ή πρέπει να αναγάγεται σε φιλοσοφικό ερώτημα;
Αυτό το ερώτημα είναι αλληλένδετο με το προηγούμενο. Θα μείνω στον όρο της αναγωγής. Στον άνθρωπο υπάρχουν διάφορες μη αναγώγιμες λειτουργίες και καταστάσεις. Τα συναισθήματα και οι σκέψεις δεν ανάγονται κατά τη γνώμη μου σε βιοχημικές λειτουργίες. Συνοδεύονται από τις λειτουργίες αυτές και από την παρουσία σχετικών ουσιών αλλά δεν προκαλούνται από αυτές. Αλλά και όλο το φαινόμενο της ανθρώπινης συνείδησης είναι επίσης κατά τη γνώμη μου μη αναγώγιμο. Θα μπορούσε ποτέ μια σύνθετη ψυχική κατάσταση ενός τόμου ανεπανάληπτη καθ’ αυτήν να αναχθεί σε μια φιλοσοφική κατηγορία; Φυσικά όχι. Η φιλοσοφία και τα ερωτήματά της είναι μια κινητοποίηση του στοχασμού μας να εξηγήσουμε, αλλά τα πράγματα είναι σε τελική ανάλυση ανεξήγητα, υπηρετώντας μοίρες και σκοπούς απροσδιόριστους. Είναι η φιλοσοφία όπως έλεγε και ο Βοήθιος παρηγορητική αλλά όχι πανάκεια. Θα μπορούσε όμως μια υπέρβαση της φιλοσοφίας και του ορθού λόγου να φέρει τον άνθρωπο σε επαφή με το ανώτερο και να του επιτρέψει να τον καταλάβει και να τον μετουσιώσει. Έχει όμως τότε περάσει πλέον ο άνθρωπος από τη φιλοσοφία στη σοφία, από τους νοητικούς δαιδάλους στο πνεύμα.
Σε τι μπορεί να ωφελήσει τον σημερινό άνθρωπο η επιστροφή στο παρελθόν;
Η επιστροφή στο παρελθόν μέσω της μελέτης ιδεών και προβληματισμών που είχαν αναπτυχθεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο σε ένα συγκεκριμένο τόπο και χρόνο μπορεί να ωφελήσει τον ιστορικό των ιδεών στις έρευνές του και όποιον αισθάνεται να έλκεται από τη συγκεκριμένη περίοδο καθώς τον φέρνει σε επαφή με ένα περιβάλλον για το οποίο νιώθει μια οικειότητα. Πώς μπορεί όμως να λειτουργήσει γενικότερα στον σημερινό άνθρωπο που προσπαθεί να βρει ιδεολογικές και αισθητικές διεξόδους που δεν βλέπει πλέον στο σήμερα; Η σημερινή εποχή παρουσιάζει το χαρακτηριστικό της άπειρης και ασύδοτης πληροφόρησης μέσω του Διαδικτύου. Η προσφορά υπερβαίνει κατά πολύ τη ζήτηση κι έτσι δεν εκτιμάται η γνώση στον βαθμό που θα αποτελούσε το αποτέλεσμα μιας κοπιαστικής αναζήτησης ανάμεσα σε αρχεία και βιβλιοθήκες όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Επιπρόσθετα στην εποχή μας κυριάρχησε μέσω των μεταμοντέρνων στοχαστών του τέλους του προηγούμενου αιώνα, όπως του Φουκώ, του Ντεριντά και του Ντελέζ, η αντίληψη του απόλυτου σχετικισμού χωρίς κανένα απόλυτο σημείο αναφοράς. Αυτό ήταν κάτι το πρωτόγνωρο που δεν είχε ξανασυμβεί στην έκταση αυτή σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους. Μέσα σε ένα τέτοιο πνευματικό περιβάλλον η δίψα για την αλήθεια, το εξ αντικειμένου ωραίο και το υψηλό, καθώς δεν καλύπτεται από τα σημερινά ρεύματα, στρέφει τους αναζητητές στο παρελθόν όχι με μια διάθεση μίμησης και συντηρητισμού αλλά αντίθετα για να ρουφήξουν εκλεκτικά σαν τις μέλισσες το ωραίο και το αληθινό όπου και όποτε είχε εκφραστεί και έτσι να δομήσουν το προσωπικό τους κοσμοείδωλο.
Επειδή το μυθιστόρημά σας κινείται στον χώρο της φαντασίας σε αντίθεση με άλλα μυθιστορήματα που εντάσσονται εξ ολοκλήρου στον χώρο του ρεαλισμού, πώς αντιμετωπίζετε το φαντασιακό; Είναι κάτι ασύμβατο με την πραγματικότητα;
Κι έτσι ερχόμαστε σε ένα άλλο μεγάλο ζήτημα, τι είναι η πραγματικότητα. Είναι αυτό που μας δίνουν απλόχερα οι αισθήσεις μας ή κάτι άλλο που προσεγγίζεται κυρίως μέσα από τον ορθό λόγο το οποίο μπορεί και να διαστρέφεται από τις αισθητηριακές εντυπώσεις μας; Πρόκειται για ένα ανοιχτό ερώτημα με βάση το οποίο διαχωρίστηκαν τα δύο κύρια φιλοσοφικά ρεύματα του εμπειρισμού και του ορθολογισμού. Εγώ, προερχόμενος από τον χώρο των λεγόμενων θετικών επιστημών και μάλιστα των σκληρών επιστημών όπως τα μαθηματικά, η φυσική και η πληροφορική εμπιστεύομαι περισσότερο την επιστήμη από τη φιλοσοφία παρά την γοητεία που μου εξασκεί η τελευταία. Η επιστήμη λοιπόν των αρχών του 20ου αιώνα, όπως εκφράστηκε από τη θεωρία της σχετικότητας και κυρίως από την Κβαντομηχανική, μας λέει με τον πιο σαφή τρόπο ότι αυτά που βλέπουμε δεν είναι παρά μια φτωχή πάρα πολύ φτωχή εικόνα της πραγματικότητας, για τη μελέτη της οποίας τον κύριο ρόλο έχουν τα μαθηματικά, καταλήγοντας σε θεωρίες ασυμβίβαστες για τον απλοϊκό θετικισμό και πολύ περισσότερο για τον υλισμό του χειροπιαστού. Η ύλη έγινε ενέργεια, η δε ενέργεια εμφανίζεται και εξαφανίζεται κατά το δοκούν δομώντας γύρω μας φαντάσματα που τα εκλαμβάνουμε ως πραγματικότητα. Όλα γύρω μας είναι κύματα πιθανοτήτων, τα οποία αλληλεπιδρώντας με το ανθρώπινο υποκείμενο πλάθουν μορφές, κόσμους και σύμπαντα. Οπότε, απαντώντας θα έλεγα ότι ο μόνος τρόπος για να αγγίξουμε ίσως σε κάποιο βαθμό την πραγματικότητα είναι να βυθιστούμε στις παραδοξότητες και τους μυστηριώδεις δρόμους που ανοίγει η φαντασία.
Θα το ξανακάνατε; Να γράψετε πάλι μυθιστόρημα;
Αυτό το μυθιστόρημα δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα για μένα. Είναι μια όσο είναι δυνατόν αποτύπωση ενός μεγάλου εσωτερικού ταξιδιού, όπου και προσφέρω σαν λύση του γρίφου το κλειδί στο οποίο εγώ προσωπικά κατέληξα. Θα το έλεγα λοιπόν εσωτερικό ημερολόγιο. Κάτι τέτοιο είναι μάλλον δύσκολο να ξανασυμβεί. Ποιος ξέρει όμως; Η ζωή είναι γεμάτη εκπλήξεις…
Σας ευχαριστούμε πολύ και ευχόμαστε καλοτάξιδο το βιβλίο σας!
Κι εγώ σας ευχαριστώ.
