Μια συγκινητική ιστορία πένθους, φόρος τιμής και λυτρωτική μνήμη (για το βιβλίο “Μου πέθανες” του Jose Luis Peixoto – ISBN 9786182312100)

Ο Πορτογάλος μυθιστοριογράφος και ποιητής Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (γεν. 1974)  εξομολογήθηκε ότι έγραψε το βιβλίο του Μου πέθανες (Morreste-me, 2000) έξι μήνες μετά τον θάνατο του πατέρα του, όταν αντιμετώπιζε αναπόφευκτα τις συνέπειες και τις παράπλευρες απώλειες εκείνου του θανάτου. Έτσι αναγκαστικά αυτή η σύντομη νουβέλα του Πεϊσότο είναι ένα βιβλίο για την απώλεια και το πένθος. «Οι άνθρωποι φοβούνται την απώλεια και το πένθος, αλλά το πένθος δεν είναι χωρίς αγάπη, επειδή η αγάπη είναι αυτή που δίνει αξία στην απώλεια», δήλωνε αργότερα ο συγγραφέας, κι έτσι, έχοντας αυτά κατά νου  έλεγε ότι μάλλον έχει γράψει ένα βιβλίο για την αγάπη, γιατί όταν κάποιος δικός σου πεθαίνει, συνειδητοποιείς ότι δεν θα τον έχεις ποτέ ξανά κοντά σου, δεδομένου ότι ο χρόνος δυστυχώς δεν γυρίζει πίσω. Και αυτή ακριβώς η αντιπαράθεση με τον θάνατο δίνει φωνή στο πένθος, το οποίο, κατά κάποιο τρόπο, είναι η συμφιλίωση με αυτή την ιδέα, κάτι που φαντάζει αδιανόητο στην καθημερινότητά μας.

Ο Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο λέει ότι το αφήγημά του αυτό (στα ελληνικά κυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις Βακχικόν σε μετάφραση Ζωής Καραμπέκιου) είναι άκρως συνδεδεμένο με την παιδική του ηλικία, την οποία πέρασε στο Γκαλβέιας,  ένα χωριό μόλις χιλίων κατοίκων. Ο θάνατος του πατέρα του σηματοδότησε  δραματικά το τέλος της παιδικής του ηλικίας και μετά μετακόμισε από το χωριό του. Παρ’ όλα αυτά, όπως όλοι άλλωστε, εκείνες τις στιγμές τις κράτησε συνέχεια μαζί του. «Επέστρεψα σήμερα σε αυτήν τη γη που είναι τώρα σκληρή. Στη γη μας πατέρα. Όλα μοιάζουν ίδια…  Είπα πως δεν θα ξεχάσω ποτέ και τώρα θυμάμαι», γράφει στην αρχή του αφηγήματος, όπως αποκαλείται η συγκεκριμένη έκδοση των εκδόσεων  Βακχικόν.

Το θέμα που πραγματεύεται το συγκεκριμένο  κείμενο του Πεϊσότο είναι πανανθρώπινο κι’ έτσι δεν είναι περίεργο το γεγονός της  διεθνούς αποδοχής του. Αυτό το συγκεκριμένο κοινό στοιχείο που μοιράζονται οι άνθρωποι που ζουν στις μεγάλες πόλεις αλλά και εκείνοι που ζουν σε  μικρά χωριά,  σε διαφορετικές κοινωνίες και σε διαφορετικά σημεία  στις εσχατιές του πλανήτη. Η ουσία του βιβλίου, λοιπόν, περιστρέφεται γύρω από τον θάνατο του πατέρα του συγγραφέα και τις εμπειρίες του από την αντιμετώπιση της θλίψης και την αποδοχή τελικά του θλιβερού αλλά αναπόφευκτου γεγονότος. Παντού στο ολιγοσέλιδο κείμενο βρίσκονται τα συναισθήματα και οι αναμνήσεις του συγγραφέα, τα οποία όμως απεικονίζονται έξυπνα μέσω πολυποίκιλων στοιχείων της φύσης. Ωστόσο,  ορισμένες λέξεις συνδέονται έντονα και με συγκεκριμένα  πολιτιστικά στοιχεία  της Πορτογαλίας. Ίσως να ξεδιπλώνονται με τέτοια σφοδρότητα τα συναισθήματα, αφού λίγο μετά την απώλεια του πατέρα του, ο ίδιος ο συγγραφέας εισήλθε στον θαυμαστό και υπεύθυνο κόσμο της  πατρότητας.

Τα βιβλία του, να σημειώσουμε, έχουν μεταφραστεί σε πολλές  γλώσσες, έχουν λάβει πολλές διακρίσεις και σημαντικά βραβεία, ενώ  αφορούν  διάφορα λογοτεχνικά είδη, όπως  ποίηση, μυθιστόρημα, διήγημα, παιδικό βιβλίο και δοκίμιο.

Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης

“Μύθος και αρχαιότητα στη μεσοπολεμική πεζογραφία του Κοσμά Πολίτη” της Μαρίας Βηλαρά (ISBN: 978-960-571-532-8)

Το βιβλίο αυτό (εκδόσεις Bookstars, 2023, ISBN: 978-960-571-532-8) συνδυάζει τη σύγχρονη πρόσληψη του αρχαίου μύθου, της φιλοσοφίας, της τραγωδίας και της επικής ποίησης στην πεζογραφία του Κοσμά Πολίτη. Διαρθρώνεται σε τρεις βασικούς άξονες: 1. Το πολιτισμικό φαινόμενο του μύθου εγγράφεται σε ευρύ θεωρητικό πλαίσιο και παρουσιάζονται οι δυνατότητες αέναου μετασχηματισμού, παραλλαγής, πρόσληψης και επανεγγραφής των αρχαίων μύθων σε σύγχρονα κείμενα.
2. Χάρη σε διαφωτιστικές ψυχαναλυτικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις, επιχειρείται η σκιαγράφηση των πρωταγωνιστριών στα τρία μεσοπολεμικά μυθιστορήματα του Κοσμά Πολίτη, οι οποίες ταυτίζονται με μυθικές ηρωίδες και θεές (Άρτεμη, Σφίγγα, Σειρήνες, Μέδουσα, Λήδα, Ωραία Ελένη, Έρση, Δαναΐδες), και καταδεικνύεται η εξιδανίκευση της Γυναίκας από τον συγγραφέα, η οποία ασκεί άλλοτε ευεργετική και άλλοτε καταστροφική επιρροή στο ανδρικό φύλο. Παράλληλα, τόσο στο μυθικό/υπερβατικό όσο και στο λογοτεχνικό σύμπαν, ανιχνεύονται αντιθετικά δίπολα, που βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή (π.χ. Ήλιος-Σελήνη, Χρυσό-Ασήμι, Φως-Σκοτάδι, Έρωτας-Θάνατος, Αρσενικό-Θηλυκό).
3. Τέλος, ιχνηλατείται η ιδεολογική στροφή του Κοσμά Πολίτη σε άλλες σφαίρες της αρχαίας διανόησης, οι οποίες συνιστούν το εξελικτικό στάδιο του μύθου, όπως είναι τα ποικίλα φιλοσοφικά και αποκρυφιστικά συστήματα σκέψης (πλατωνική φιλοσοφία, πυθαγόρεια φιλοσοφία, γνωστικισμός, αλχημική θεωρία), η αρχαία τραγωδία (“Ικέτιδες” Αισχύλου, “Ηλέκτρα” Ευριπίδη) και η ομηρική επική ποίηση (“Ιλιάδα”).
Πρόκειται για μια πολυθεματική μελέτη, γραμμένη με επιστημονικό και συνάμα προσιτό και κατανοητό τρόπο, η οποία απευθύνεται όχι μόνο σε φιλολόγους και φοιτητές, αλλά και γενικά σε φιλαναγνώστες της Λογοτεχνίας.

Ένα σύντομο απόσπασμα: «…οι μυθικές επινοήσεις δεν είναι απαρχαιωμένα ντοκουμέντα, αλλά διαχρονικά διανοητικά σχήματα, η επωφελής λειτουργία των οποίων δεν αδρανοποιείται, εφόσον παρουσιάζουν μεγάλη προσαρμοστικότητα σε οιαδήποτε ιστορική συνθήκη. Επειδή οι μύθοι είναι καταξιωμένες προφορικές διηγήσεις, αποταμιευμένες στο απώτερο παρελθόν, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να αποκρυσταλλωθεί ο βαθμός της συμπλοκής των μύθων με τα σύγχρονα συστήματα θεωρητικής σκέψης και πνευματικής έκφρασης. […] Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η λογοτεχνική φυσιογνωμία της γενιάς του ’30, η εγκόλπωση του, σχεδόν μεσήλικα τότε, Κοσμά Πολίτη σε αυτήν και η μοντερνιστική τάση της ελληνικότητας, που συνάπτεται με τη γενιά, ως μέσο συνδιαλλαγής και σύζευξης της αρχαίας ελληνικής παράδοσης και των σύγχρονων δυτικοευρωπαϊκών επιρροών. Παράλληλα, διενεργείται μία συνοπτική χωροχρονική ανασκόπηση της νεωτεριστικής συγγραφικής τεχνικής της μυθικής μεθόδου, που ακολουθούν οι λογοτέχνες της γενιάς, καθώς και παράθεση των συγκλίσεων και των αποκλίσεων των σπουδαιότερων Ευρωπαίων και Ελλήνων εκπροσώπων της μεθόδου αυτής.»

«Εκ γυναικός» της Μαριάννας Νικολάου (ISBN: 978-618-5389-88-8)

Εκ γυναικός ερρύη τα κρείττω! Στη γιαγιά της «που ζυμώθηκε παλεύοντας με τη γη και ζύμωσε για [κείνη] τον άρτον της καρδιάς» αφιερώνει την πρώτη της ποιητική συλλογή Εκ γυναικός (εκδόσεις Γερμανός, 2025, ISBN: 978-618-5389-88-8) η  θεατροπαιδαγωγός και εκπαιδευτικός Μαριάννα Νικολάου, η οποία έχει δημοσιεύσει και διηγήματα σε συλλογικούς τόμους.
Η συλλογή χωρίζεται σε έξι θεματικές ενότητες (Θέατρο Σκιών, Άνηρ, Θεολογία, Φωτογραφίες, Θήλυ, Σπόνδυλοι) που μιλούν, μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες, για τις ρωγμές και τη δύναμη της γυναικείας ταυτότητας. Με τα ποιήματά της η Νικολάου ανασυνθέτει τη μεγάλη περιπέτεια του να είσαι γυναίκα, καταδικασμένη στη σκιά (ενότητα Θέατρο σκιών) – και «η Σκιά την ποδοπάτησε» (σπονδυλωτό ποίημα «Συνάντηση με τη Σκιά»). Με θεατρική διάθεση, δημιουργεί ποιητικούς διαλόγους και αντιφωνήσεις που μοιάζουν να προέρχονται από κάποιο αρχαίο δράμα, τοποθετεί όμως τη δράση σε σύγχρονο πλαίσιο, επιτρέποντας την ταύτιση κάθε σύγχρονης γυναίκας με την αντιηρωίδα των στίχων της.

Παράλληλα, ερευνά τη σχέση με το αντίθετο φύλο (ενότητα Άνηρ, ο τόνος στο α δίνει την εντύπωση του στερητικού) και τη λειτουργικότητα της σύγχρονης οικογένειας, τα μέλη της οποίας είναι εγκλωβισμένα σε στερεοτυπικούς ρόλους και επαναλαμβανόμενες διαδικασίες («Tο σπίτι γεμάτο τηλεόραση// Στο κέντρο του σαλονιού/ Στον παλιό μπουφέ/ με τις πορσελάνες// Τα πρωινά/  – ειδήσεις// Τα μεσημέρια/  – φαγητό σε δίσκους, παλιά σειρά χιλιο-ιδωμένη// Τ’ απογεύματα/  –ντοκιμαντέρ ή τοκσόου// Τα βράδια/  –ανάλαφρες κωμικές ταινίες του εξήντα/  ή αστυνομικές// Όταν όλοι κοιμηθούν/  –πολεμικά, παιδικά ή τσόντες/  –ανάλογα τα κέφια–» (ποίημα «Σπιτικό»).

Δεν λησμονεί τη θεϊκή υπόσταση της Γυναίκας (ενότητα «Θεολογία»), την ταύτισή της με τη Μεγάλη Μητέρα και τη Μεγάλη Θεά. Σε μια κραυγαλέα αντίθεση, η ενότητα «Φωτογραφίες» που ακολουθεί, προσγειώνει, αφού εμφανίζει τη γυναίκα χωμάτινη, δέσμια της κοινωνικά κατασκευασμένης αποστολής της ως νοικοκυράς: «Τέσσερις στοίβες/ Δύο λεκάνες ρούχα/ μια ο καθένας/ Χώρια το σιδέρωμα// Ακούς την Εστές,/ την Άγρια Γυναίκα,/ Μύθος / Αλήθεια/ που τρέχει με τους λύκους// Καλπάζει εντός/ Στις στοίβες σου σκοντάφτει/ ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΟ/ Να! Εξημερώθηκε!» (ποίημα «Ι»).
Στην ενότητα «Θήλυ», αναζητείται η θηλυκή ταυτότητα που χάθηκε μέσα στις στοίβες υποχρεώσεων, ιδίως μετά την έλευση της μητρότητας. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα «Καρό κουβέρτα»: «Παντρεύτηκε μία κουβέρτα/ λευκή με κίτρινο και μπλε καρό […] Στο υπέρδιπλο/ πενήντα τετραγωνικά/ υγρασία// Κι εκείνη/ ένα μέτρο και μισό// Η κουβέρτα τη σφίγγει/ Τη σφίγγει κι εκείνη». Στο μικροσκόπιο της ποιήτριας μπαίνουν καθημερινές στιγμές που γεμίζουν το θηλυκό ποιητικό της υποκείμενο ερωτηματικά για την ίδια της τη φύση, καθώς κάποια κομμάτια της εαυτής μένουν συστηματικά παραμελημένα – στη θέση τους το παγωμένο κενό. Είναι μια συλλογή γραμμένη από μία γυναίκα για όλες τις άλλες.
Η τελευταία ενότητα «Σπόνδυλοι» περιλαμβάνει ολιγόστιχα ποιήματα, κάποια εκ των οποίων ανταποκρίνονται στη μετρική των χαϊκού. Ορισμένα παραπέμπουν σε προσωπικές αναμνήσεις, άλλα στη συγγραφική περιπέτεια. Καθώς δεν συνδέονται οργανικά ή λειτουργικά με τις προηγούμενες ενότητες, αποτελούν ίσως μια προσωπική κατάθεση που η ποιήτρια θέλησε να συμπεριλάβει για να νιώσει πιο ολοκληρωμένη τη συλλογή της. Παρ’ ότι θα μπορούσαν να εξέλιπαν, ενισχύουν τη σφριγιλότητα της συλλογής με τον αλληγορικό τους τόνο και με την ανάλαφρη διάθεσή τους παρέχουν ένα ωραίο κλείσιμό της.

Χριστίνα Λιναρδάκη