Με την τελευταία μεταφραστική εργασία που ανέλαβα, το βιβλίο Λατρευτέ, επαναστατημένε έρωτά μου της Μπεατρίζ Χάουσνερ (εκδόσεις Βακχικόν, 2024), απέκτησα ενδιαφέρον για ένα κομμάτι της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που – λόγω της ειδικότερης εστίασης των σπουδών μου – πρακτικά αγνοούσα: αναφέρομαι σε εκείνη των πρώτων και λίγο μετέπειτα μ.Χ. χρόνων, ξεκινώντας από τον Οβίδιο και φτάνοντας στον Δάντη, άρα περνώντας και από την ποίηση των τροβαδούρων της Οξιτανίας. Έχω περιγράψει αυτή τη διαδρομή στην εισαγωγή του βιβλίου της Μπεατρίζ. Το όψιμο ενδιαφέρον μου περιέλαβε όμως και τη λογοτεχνία που γράφτηκε αργότερα, στα χρόνια της Αναγέννησης – πιο πολύ με διάθεση ιχνηλάτησης του τρόπου με τον οποίο διαμορφώθηκε η σύγχρονη λογοτεχνία, αλλά και σκέψη.

Με μεγάλη λοιπόν χαρά καλωσόρισα το βιβλίο Σονέτα της Τοσκάνης της Laura Battifferra (εκδόσεις Σαιξπηρικόν, 2023) σε εισαγωγή-μετάφραση-σχολιασμό της Άννας Γρίβα και ιδιαίτερα κατατοπιστικό επίμετρο του Μάρκου Δενδρινού, που έφτασε στα χέρια μου.

Ποια ήταν όμως η Laura Battiferra (1523-1589); Ήταν μια μεγάλη ποιήτρια του 16^ου αιώνα, πλάι σε άλλες σημαντικές ποιήτριες όπως οι Vittoria Colonna, Gaspara Stampa, Veronica Gambara, Tullia D’ Aragona, Moderata Fonte. Το είπαν οι σύγχρονοί της, το υποστηρίζει και η εξαιρετική ποιήτρια Άννα Γρίβα που έχει σπουδάσει την ποίηση της συγκεκριμένης περιόδου. Τα ποιήματα της έκδοσης είναι μια ανθολόγηση από το έργο της Il primo libro delle opere toscane di Madonna Laura Battiferra degli Ammannati, το πρώτο δηλαδή βιβλίο της (1560). Όλες αυτές οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν την τότε νέα αντίληψη των πραγμάτων που ήθελε την αρμονία, το κάλλος και την αποδοχή ως βασικά συστατικά της.

Δεν θα πω ψέματα: τα ποιήματα αυτά καθαυτά απέχουν πολύ από τα σημερινά αισθητικά πρότυπα για την ποίηση. Τα επιφωνήματα, οι απευθύνσεις σε δεύτερο πρόσωπο, οι δοξογραφίες προσώπων δεν έχουν καμία σχέση με τη σημερινή, έμπλεη προβληματισμών και καταγγελτική πολλές φορές ποίηση. Γι’ αυτό η Άννα Γρίβα, μετά από κάθε ποίημα, προσφέρει έναν σχολιασμό – απαραίτητο όπως λέει και η ίδια, όχι μόνο για τη γεφύρωση των πραγματολογικών στοιχείων που είναι εν πολλοίς άγνωστα στον σημερινό αναγνώστη, αλλά και για τη γεφύρωση των θεματολογικών και υφολογικών τέτοιων. Κατόπιν, έρχεται το επίμετρο του Μάρκου Δενδρινού να τοποθετήσει τα ποιήματα στο ευρύτερο πλαίσιο της εποχής τους και να τα ερμηνεύσει από άλλη σκοπιά. Η συνδυαστική αυτή ματιά χαρίζει στο βιβλίο επιστημονικό βάθος και το μπολιάζει με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον του σημερινού αναγνώστη.

Διαπιστώνουμε έτσι π.χ. ότι ο έρωτας, που για πρώτη φορά περιγράφηκε στην ποίηση των τροβαδούρων μερικούς αιώνες νωρίτερα (τον 12^ο), εξακολουθεί στα χρόνια αυτά να αντιμετωπίζεται σαν «τον μέγα καταλύτη κάθε δημιουργίας», όπως σημειώνει ο Μάρκος Δενδρινός – κι ας μεσολάβησε ο Μεσαίωνας, όπου έπρεπε να «κοιμηθεί για αιώνες ως επικίνδυνη συνεκφορά της σάρκας».

Βλέπουμε όμως και την αναβαπτισμένη επιστροφή στο θεϊκό στοιχείο, με την ορμητική επιστροφή του αρχαιοελληνικού Δωδεκάθεου: «παρελαύνουν οι αρχαίοι θεοί με τα επικίνδυνα πάθη και τις θυελλώδεις πλευρές τους, κατερχόμενοι και συνδιαλεγόμενοι με τους ανθρώπους, όπως στους  παλαιούς χρόνους όπου δεν είχε ακόμη εμφανιστεί η γραμμική χρονική πορεία της ιουδαιο-χριστιανικής νοοτροπίας περί της αναμονής ενός Μεσσία», όπως επισημαίνει ο Δενδρινός.

Απαντάμε όμως και μια αναβίωση του πνεύματος με το οποίο έγραφε τα ποιήματά της η δική μας Σαπφώ: η γυναίκα βλέπει τις άλλες γυναίκες ως δείγματα θεϊκού κάλλους και θεϊκής αρετής, μερικές φορές μάλιστα ως πραγματικές ενσαρκώσεις θεϊκών ιδιοτήτων, όπως τονίζει στην εισαγωγή της η Άννα Γρίβα. Ας δούμε όμως πώς αποτυπώνει αυτό το θαυμαστικό βλέμμα η Laura Battiferra:

«…εσείς σαν ήλιος, που στον τυφλό τον κόσμο μας δίνει

το φως του, με τη γλυκιά θαυμάσια λάμψη σας

θα κάνατε ολοφώτεινα τα σκοτεινά χαρτιά μου».

(Στη δούκισσα της Φλωρεντίας και της Σιένας)

«Εκεί προς τα Απέννινα, […]

κάθεται η γυναίκα και πλούσιος θησαυρός

του ουρανού, εκείνη που εμπνέεται απ’ τις μεγάλες χάρες

του Διός, που στο αρχαίο αγαπημένο του κλαδί

υπόσχεται τιμή τρανότερη απ’ όσο ο Απόλλωνας στη δάφνη».

(Στη δούκισσα του Ουρμπίνο)

Η θεματολογία της Battiferra όμως δεν μένει μόνο σε αυτά. Η ιερότητα του γάμου, το γεγονός της συνύπαρξης των θεών με τους ανθρώπους, η φύση της ψυχής και του κόσμου, η τύχη ως καθοριστικός παράγοντας είναι μερικά ακόμη από τα θέματα που θίγονται στην ποίησή της, κάνοντάς την ελκυστική σε όποιον ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία αλλά και της κοσμοθέαση της Αναγέννησης.

Η πολύ ενδιαφέρουσα αυτή έκδοση έλαβε (πώς αλλιώς;) την επιχορήγηση του Υπουργείου Εξωτερικών και Διεθνούς Συνεργασίας της Ιταλίας. Ευτυχώς που υπάρχουν και τέτοιου είδους επιχορηγήσεις και επιτρέπουν στην ποίηση άλλων εποχών και άλλων χωρών να φτάνουν μέχρι εμάς σήμερα: είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε από πού ήρθαμε αλλά και σε ποιο πλαίσιο βρεθήκαμε. Αν κάποιος δεν το θεωρεί απαραίτητο, ίσως πρέπει να ψαχτεί για αυτισμό.