«ΠΟΙΗΜΑ(ΤΑ) (2014/2021)» του Μιχάλη Πίχλερ
Χριστίνα Λιναρδάκη

Σαραντατέσσερις τυπογραφικές παραλλαγές ενός και μόνο ποιήματος, της «Πόλεως» του Καβάφη εξερευνούν τα όρια της σελίδας ως χωρικού προσδιορισμού ή ως καμβά πάνω στον οποίο μπορεί κάτι οικείο να εκφραστεί με τόσο πολλούς διαφορετικούς τρόπους.

Είναι τελικά η ποίηση υλική ή άυλη; Και πόσο μπορεί να επηρεαστεί η ουσία της από τον τρόπο παρουσίασής της, την τυπογραφική και εκδοτική της διάσταση; Το σημαίνον μπορεί ποτέ να διαφοροποιήσει το σημαινόμενο;

«Όταν προσεγγίζουμε την ενσάρκωση ενός κειμένου εντός του πλαισίου μιας συγκεκριμένης σελίδας, οθόνης ή βιβλίου, και όχι εντός ενός μεταφυσικού κενού, τότε μπορούμε να μιλάμε για την ποιητική με όρους τρυφερότητας προς το υλικό (Materialzärtlichkeit)», όπως αναγράφεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου.

Η πολυτέλεια της έκδοσης συνηγορεί στη σημασία του εγχειρήματος. Το βιβλίο είναι τυπωμένο σε χαρτί 115 γραμμαρίων, με γκοφρέ εξώφυλλο και πωλείται άκοπο ανά δισέλιδο, ενώ μια σελίδα του έχει διαμορφωθεί με τεχνική laser cut.

Τι αποδεικνύει η όλη προσπάθεια; Μα τη σημασία της οπτικής κουλτούρας στην εποχή μας, η οποία βασίζει μεγάλο μέρος της κατανάλωσης (που θέτει, ως ξέρουμε, σε κίνηση ολόκληρη την οικονομία) στην ειδικά διαμορφωμένη εικόνα.

Το κίνητρο στο βιβλίο του Πίχλερ, βέβαια, είναι ο πειραματισμός γιατί ο ίδιος είναι καλλιτέχνης. Έτσι έχουμε το ποίημα «Η Πόλις» γραμμένο με πλάγια γράμματα, με έντονα, στοιχισμένο δεξιά, κεντραρισμένο, μονοτονισμένο, με greeklish, χωρίς κενά, με τις λέξεις χωρισμένες μεταξύ τους με tab, διπλογραμμένο, γραμμένο σαν σε καθρέφτη, κ.ο.κ.

Αλλού γίνονται παρεμβάσεις, όπως αλλαγή προσώπου (από β’ ενικό σε α΄ πληθυντικό στην παραλλαγή «Συλλογικό ποίημα»), αλλαγή χρόνου (από ενεστώτα και μέλλοντα σε παρελθοντικούς στην παραλλαγή «Περασμένο ποίημα») ή ακόμα και αλλαγή ιδιώματος:

ΑΡΓΚΟ ΠΟΙΗΜΑ

Είπεςˑ «Θα την κάνω γι’ άλλη γη, θα τήνε πουλέψω γι ‘ άλλη θάλασσα».

Μια πόλη άλλη θα βρεθεί πιο μπάνικη απ’ αυτή…

Συγχρόνως, η ντανταϊστική παραλλαγή συνίσταται στην αντιμετάθεση τμημάτων των στίχων μεταξύ τους, ενώ υπάρχει το ποίημα και σαν παράθεμα από e-mail, σε χαρτί φαξ, σε φωτογραφία (μαζί με το δάχτυλο του καλλιτέχνη), σε μαύρο φόντο, γραμμένο με κόκκινα γράμματα… η λίστα μοιάζει ατελείωτη.

Μετά απ’ όλα αυτά, τι μένει; Μα η επιστροφή στη μήτρα, εν προκειμένω στο αρχικό ποίημα του Καβάφη φυσικά:

Η ΠΟΛΙΣ
Είπες· «Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα.
Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.
Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή·
κ’ είν’ η καρδιά μου — σαν νεκρός — θαμένη.
Ο νους μου ως πότε μες στον μαρασμόν αυτόν θα μένει.
Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω
ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,
που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα.»

 

Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θάβρεις άλλες θάλασσες.
Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς
τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς·
και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις.
Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα αλλού — μη ελπίζεις—
δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.
Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ
στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες.

Κ. Π. Καβάφης

(Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

 

Ο Μιχάλης Πίχλερ είναι Ελληνογερμανός καλλιτέχνης και συγγραφέας με σπουδές, μεταξύ άλλων, αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Ως καλλιτέχνης ποιητής, «δρα και στις δύο πλευρές του φαντασιακού συνόρου μεταξύ εικαστικών τεχνών και λογοτεχνίας», όπως αναφέρεται στο αυτάκι του βιβλίου. Τα ΠΟΙΗΜΑ(ΤΑ) είναι η ελληνική εκδοχή των POEM(S) του (που είναι γνωστά και ως SOME MORE SONNET(S)), τα οποία περιέχουν 44 παραλλαγές ενός ποιήματος του Rosetti.

Το βιβλίο αποτελεί απόδειξη ενός γεγονότος που γνωρίζουμε καλά όσοι εργαζόμαστε στην παραγωγή βιβλίων: κανένα κείμενο δεν μπορεί να είναι αφιάφορο προς την τυπογραφική πραγματοποίησή του, η οποία επηρεάζει την ανάγνωσή του τα μέγιστα.

Περισσοτερα αρθρα