Επιθυμώντας μέσω της μετάφρασης να γνωρίσουμε διαφορετικές χώρες και καλλιτέχνες, ξεκινάμε από τη Δανία. Η κυρία Παναγιώτα Γούλα, πρώην Μορφωτική Ακόλουθος της Πρεσβείας της Δανίας στην Ελλάδα, θα μας συστήσει την ποιήτρια Ίνγκερ Κρίστενσεν σε μια σειρά τριών αναρτήσεων που θα δημοσιεύονται κάθε Τετάρτη.
Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΙΝΓΚΕΡ ΚΡΙΣΤΕΝΣΕΝ
Η Ίνγκερ Κρίστενσεν (1935-2009) πρωτοεμφανίστηκε το 1962 με την ποιητική συλλογή Φως και ακολούθησε η συλλογή Χλόη (1963), το μυθιστόρημα Η μηχανή της αιωνιότητας (1964), το μυθιστόρημα Αζόρνο (1967), η ποιητική συλλογή Αυτό (1969). Κατόπιν έγραψε το μυθιστόρημα Το ζωγραφισμένο δωμάτιο – μια ιστορία από τη Μάντουα (στην αυλή του Λουδοβίκου Γκοντσάγκα το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα), το οποίο γράφτηκε ως ρητορική έκφραση γύρω από τις νωπογραφίες του αναγεννησιακού ζωγράφου Αντρέα Μαντένια στο La camera picta (το ζωγραφισμένο δωμάτιο) στο πριγκιπικό ανάκτορο. Είναι το πιο ευρέως μεταφρασμένο από τα έργα της. Ακολούθησαν οι ποιητικές συλλογές Μια επιστολή του Απρίλη, εμπνευσμένη από το σειριακό σύστημα αντιμετάθεσης του Ολιβιέ Μεσσιάν, το Αλφάβητο (1981) και Η κοιλάδα με τις πεταλούδες (1991). Έγραψε επίσης θεατρικά έργα και δοκίμια.
Η Ίνγκερ Κρίστενσεν, πολυβραβευμένη τόσο στην Δανία όσο και στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στην Γερμανία, διάβασε σε εκδήλωση του Δανέζικου Ινστιτούτου στην Αθήνα ποιήματά της με την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ το 2004, ενώ το 2017 εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Σαιξπηρικόν η συλλογή της Αυτό σε μετάφραση του Σωτήρη Σουλιώτη. Υπήρξε μέλος της Δανέζικης Ακαδημίας από το 1978 ως το θάνατό της. Βραβεύτηκε με το μεγάλο σκανδιναβικό βραβείο της Σουηδικής Ακαδημίας το 1994 και το Σταυρό των Ιπποτών του Τάγματος της Δανέζικης Σημαίας το 2000, και είχε αλλεπάλληλες υποψηφιότητες για το βρεβείο Νόμπελ. Η Ινγκερ Κριστενσεν ανήκει στα μεγάλα ποιητικά ονόματα. Στα ονόματα της τάξης του Μπλέικ και του Νοβάλις. Ετσι έγραψαν χαρακτηριστικά τα ξένα μέσα μαζικής ενημέρωσης στα επικήδεια άρθρα τους.
Η ποίηση της Κρίστενσεν έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: Χτίζεται πάνω σε φόρμες και συστήματα, χωρίς αυτό να ελαττώνει την φαντασία ή το συναίσθημα. Τουναντίον μάλιστα δίνει στην ποίηση μια νέα διάσταση και δομή που κατά την ίδια προϋπάρχει στη φύση. Θα αναφερθώ στις τρεις πιο αξιόλογες ποιητικές της συλλογές. Η συλλογή «Αυτό» περιέχει το πρώτο συστημικό της ποίημα όπου καθετί πολλαπλασιάζεται με το οκτώ και ξανά με το οκτώ και τέλος με το τρία. Το αποτέλεσμα είναι μια γιγαντιαία σύνθεση, μια κοσμογονία που τείνει να αγκαλιάσει τα πάντα. Είναι μια προσπάθεια να καταδείξει τη δημιουργία, τον κόσμο έξω από το εγώ, τα πράγματα: αυτό!
Με το «Αλφάβητο» επανέρχεται στα μαθηματικά. Αυτή η συλλογή θεωρείται το μείζον έργο της. Είναι μια συμφωνία λέξεων και συνειρμών που κεντρικό άξονα έχουν το σύμπαν – τη φύση, τον κόσμο, τη ζωή, το θάνατο, την απειλή της καταστροφής. Δομείται δε πάνω σε ένα διπλό κανόνα: Την αλφάβητο και την αριθμητική ακολουθία του Fιbonacci / το ονομαζόμενο και χρυσή τομή ή θεϊκό σύστημα. Για παράδειγμα, οι έλικες ανάπτυξης των φυτών ακολουθούν συχνά αυτή την ακολουθία. Έτσι, ο πρώτος στίχος κάθε στροφής αρχίζει από ένα διαδοχικό γράμμα του αλφαβήτου: a, b, c, …, n, εξ΄ ού και ο τίτλος του ποιήματος. Ο δε αριθμός των στίχων κάθε στροφής ακολουθεί την αριθμητική σειρά Fibonacci, σύμφωνα με την οποία ο κάθε αριθμός είναι ίσος με το άθροισμα των δύο προηγουμένων: 1,2,3, 5, 8, 13, 22 κ.λπ.
Θα μπορούσε όμως να ισχυριστεί κανείς ότι τα συστήματα περιορίζουν. Μπορεί βέβαια και όχι, όπως στην περίπτωση της Κρίστενσεν. Γιατί εδώ συνδυάζεται η γλώσσα με τη χρυσή τομή της σοφίας της φύσης. Η ίδια ισχυρίστηκε ότι της προσέφεραν ένα πολύ μεγαλύτερο πεδίο δράσης, και ότι το ποίημα κατηύθυνε τον ποιητή και όχι ο ποιητής το ποίημα. Στην γερμανική μετάφραση αλλά και σε μεγάλο βαθμό στην αγγλική το αλφάβητο διατηρείται. Στην ελληνική χάνεται. Έτσι εγώ στην προκειμένη περίπτωση δεν χρειάστηκε να θυσιάσω τα άρθρα όπως έγινε στην αγγλική για να διατηρηθεί η αλφαβητική σειρά.
Το «Αλφάβητο» είναι ένα επικό ποίημα μετα-αποκαλυπτικού χαρακτήρα που ξεκινάει με την χαρούμενη δήλωση ότι οι βερικοκιές υπάρχουν, το χρώμιο, οι φτέρες και το υδρογόνο υπάρχουν για να καταλήξει ότι τα όπλα υπάρχουν, τα μοιραία λάθη υπάρχουν, το δηλητήριο, το διοξείδιο, η διοξίνη, ο χρόνος ημιζωής υπάρχει, το οξυγόνο και το υδρογόνο και η βόμβα υδρογόνου υπάρχουν, μια επίκληση στο θάνατο με λίγα λόγια. Με αυτό τον τρόπο πλάθεται ένας ολόκληρος κόσμος διαμέσου της αλφαβήτου. Ένας κόσμος που δημιουργείται γλωσσικά. Ωστόσο πρόκειται για έναν κόσμο που ταυτόχρονα καταδεικνύει τη γλώσσα και τα πράγματα. Δεν λέει τίποτα άλλο για τα πράγματα εκτός από τα θεμελιώδη: ότι υπάρχουν. Είναι αυτά που βλέπουμε μπροστά μας: μια αχλαδιά, βάτα, βατόμουρα, βρόμιο. Αυτός ο κόσμος μεγαλώνει καθώς προχωρά το ποίημα, μέχρι που αντικρίζουμε μπροστά μας ολόκληρη την Υδρόγειο «στην τροχιά της μέσα στον Γαλαξία», με όλα όσα υπάρχουν πάνω της και ζουν. Μετά από αυτή την παγκόσμια θέαση ολόκληρης της πλάσης έρχεται το εξής: «η ατομική βόμβα υπάρχει / Χιροσίμα, Ναγκασάκι / Χιροσίμα 6 Αυγούστου 1945 / Ναγκασάκι 9 Αυγούστου 1945 / 140.000 νεκροί και / τραυματίες στη Χιροσίμα / γύρω στους 60.000 νεκρούς και / τραυματίες στο Ναγκασάκι».
Η ανάπτυξη στη φύση και στη γλώσσα μάχονται σε ολόκληρο το βιβλίο με τον αφανισμό, ο οποίος ήδη στο ποίημα Α με το άτομο, αποτελεί και αυτός τμήμα του κόσμου. Το άτομο είναι ταυτόχρονα απαραίτητο για τη ζωή και, ως πρώτη ύλη για βόμβες, απειλητικό για τη ζωή. Αυτό το παράδοξο υπονοεί ότι ο αφανισμός δεν περιορίζεται μονάχα στην ατομική απειλή. Ενυπάρχει στην ίδια την ανάπτυξη. Αυτό διαφαίνεται επίσης στο ότι η αριθμητική ακολουθία του Fιbonacci μεγαλώνει σε υπερβολικό βαθμό και δεν χωρά στο ποίημα, το οποίο για τον λόγο αυτόν αναγκάζεται να έρθει σε ρήξη με τις αρχές ανάπτυξης που το διέπουν προκειμένου να μην ξεχειλίσει. Το αλφάβητο σταματάει στο γράμμα Ν και ίσως όχι τόσο τυχαία. Το Ν συμβολίζει το άπειρον, αλλά και την άπειρη σοφία της φύσης. Η φύση κρύβει μέσα της, σύμφωνα με την Κρίστενσεν, όλα τα συστήματα. Ο άνθρωπος απλώς τα ανακαλύπτει με το χρόνο. Το ποίημα είναι μια αφήγηση της δημιουργίας που μέσα της ελλοχεύει η σκιά του αφανισμού της. Για την ακρίβεια το ποίημα είναι ένα είδος λιτανείας.
Η δεύτερη αλλά ολοκληρωμένη συλλογή που θα παρουσιαστεί εδώ είναι Η κοιλάδα με τις πεταλούδες (1991), μια έμπνευση κατά τη διάρκεια μιας ποιητικής της εκδήλωσης στο Αμβούργο, όπου μίλησε για το σονέτο ως κλασικό, λυρικό εκφραστικό μέσο. Στην επιστροφή με το τρένο έπεσε σε περισυλλογή και αποφάσισε να προσπαθήσει να γράψει κι εκείνη έναν κύκλο σονέτων. Το σονέτο στην ποίηση αποτελείται από 14 στίχους, γι’ αυτό λέγεται και δεκατετράστιχο. Το είδος χρησιμοποιήθηκε από τον Δάντη και τον Πετράρχη. Στην ελληνική ποίηση συναντούμε σονέτα στο έμμετρο δράμα τού Κρητικού θεάτρου «Βασιλεύς ο Pοδολίνος». Στη σύγχρονη εποχή, τα καλύτερα σονέτα έγραψε ο Λορέντζος Μαβίλης. Οι στίχοι του σονέτου είναι κατά προτίμηση ιαμβικοί ενδεκασύλλαβοι και χωρίζονται σε δυο στροφές τετράστιχες και δυο τρίστιχες.
Το σονέτο είναι αυτό καθαυτό μία πολύ αυστηρή φόρμα, η οποία γίνεται ακόμα πιο απαιτητική στο είδος που χρησιμοποιεί η Κρίστενσεν, δηλαδή τον κύκλο σονέτων. Στον κύκλο σονέτων ο τελευταίος στίχος ενός σονέτου πρέπει να είναι ταυτόσημος με τον πρώτο του επόμενου, ενώ το 15ο σονέτο αποτελείται από τους πρώτους στοίχους των προηγούμενων 14 σονέτων. Τα τετράστιχα περιγράφουν μια θεώρηση ή μια αντίληψη και τα δύο ακόλουθα τρίστιχα περιέχουν την ερμηνεία, μια συνειδητοποίηση ή ένα συμπέρασμα ως προς το περιεχόμενο των τετραστίχων.
Το έργο έχει διμερή τίτλο. Το πρώτο μέρος, Η κοιλάδα με τις πεταλούδες, δημιουργεί στον αναγνώστη συνειρμούς εξωτικών και ποιητικών τοπίων που ίσως υπάρχουν μόνο στη φαντασία. Ο υπότιτλος –ένα ρέκβιεμ– οδηγεί αντιθέτως το μυαλό σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Το ρέκβιεμ στην καθολική εκκλησία είναι μια λειτουργία για τις νεκρές ψυχές. Κατά συνέπεια, ο υπότιτλος συνδέει την ποιητική συλλογή από τη μια μεριά με το θάνατο και με μια αυστηρή φόρμα που στην προκειμένη περίπτωση είναι ένα μουσικό είδος με ιδιόρρυθμο ήχο και ρυθμό. Παράλληλα όμως ο τίτλος και ο υπότιτλος συνδέονται μεταξύ τους χάρη στην κλασική θεώρηση της ανθρώπινης ψυχής ως πεταλούδας. Στο πρωτότυπο, ο σταθερός ρυθμός της ποιητικής συλλογής είναι ιαμβικός με 10 ή 11 συλλαβές που κλείνουν άτονα έναν ρυθμό που εγώ ως μεταφράστρια δεν κατόρθωσα να ακολουθήσω στην ελληνική. Με μεγάλη ευκολία εμφανίζονται τα ονόματα των πεταλούδων, οι περιγραφές των χρωμάτων τους και οι αισθήσεις σε αυτό το ιαμβικό μέτρο. Στα ποιήματα αναφέρονται ως επί το πλείστον μόνο πεταλούδες με δανέζικα ονόματα. Παρόλο που τα ονόματα είναι δανέζικα, ταυτόχρονα είναι εξωτικά, π.χ. πεταλούδα της φωτιάς (κοινή χαλκούχα λύκαινα), πεταλούδα της λεύκας (δασοπεταλούδα ), χελιδονουρά (πεταλούδα του Μαχάονα), μάτι παγωνιού (παγωνία) και βόμβυξ του Άτλαντα (Attacus atlas). Τα εν λόγω ονόματα ταξιδεύουν το νου του αναγνώστη σε ξενικά και εξωτικά μονοπάτια, ενώ ο πένθιμος μανδύας (Vanessa Antiopa/Αταλάντα) και το κεφάλι του θανάτου (Αχερόντια άτροπος) και μόνο με την ονομασία τους συνδέονται με το θάνατο και τη θλίψη. Τα ονόματα των πεταλούδων μιλούν στη φαντασία μας και δημιουργούν συνειρμούς. Μοιάζουν να είναι αποκυήματα της φαντασίας, αλλά υπάρχουν στην πραγματικότητα. Οι φολίδες στα φτερά των πεταλούδων τούς δίνουν τα χρώματά τους, και ο πλούτος των χρωμάτων υπογραμμίζεται στο ποίημα, αλλά και πάλι με αφετηρία την απτή γνώση.
Η δανέζικη ονομασία Μαύρος Απόλλωνας σμίγει με το λατινικό όνομα της πεταλούδας Παρνάσσια μνημοσύνη και μετασχηματίζεται σε Μαύρη Απολλώνια μνημοσύνη, ενώ το Απολλώνια γράφεται με κεφαλαίο. Αυτό μπορεί να συνδεθεί με μία από τις λιγοστές λατινικές ονομασίες, τον Μορφέα και άρα με το κλασικό αρχαιοελληνικό και ρωμαϊκό πάνθεον. Ο Απόλλων είναι μεταξύ άλλων θεός της ποίησης και της μουσικής· η Αυγή είναι ρωμαϊκή θεά που συμβολίζει το χάραμα, η Μνημοσύνη είναι η θεά της μνήμης και μητέρα των επτά Μουσών, ενώ ο Μορφέας είναι θεός των ονείρων. Ο τελευταίος εμφανίζεται και στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, όπου εντάσσεται και ο μύθος για τον Έρωτα και την Ψυχή – δηλαδή ο μύθος όπου η Ψυχή μεταμορφώνεται σε πεταλούδα. Οι πεταλούδες με τις αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές ονομασίες υπογραμμίζουν πρωτίστως το γεγονός ότι η πεταλούδα στον κύκλο σονέτων αποτελεί γενικό σύμβολο της ανθρώπινης ψυχής ή του ανθρώπινου πνεύματος. Επίσης τονίζεται η σημασία της ποίησης και της ανάμνησης.
Στο ποίημα οι πεταλούδες δεν εμφανίζονται μόνο ως όμορφα, πολύχρωμα έντομα. Παρουσιάζεται ολόκληρη η μεταμόρφωσή τους. Ο κύκλος ζωής και η μεταμόρφωση των πεταλούδων προχωρά από το αυγό στην προνύμφη, στη χρυσαλλίδα και τέλος στην πεταλούδα ή imago, όπως αποκαλείται στα λατινικά το τελευταίο στάδιο – λέξη που σημαίνει «εικόνα». Η πεταλούδα και η μεταμόρφωσή της ενυπάρχουν στα ποιήματα, απτά και ως εικόνες. Όμως μέσα από τις μεταμορφώσεις της πεταλούδας περνάμε μέσα από την ζωή, τις παιδικές αναμνήσεις, τον έρωτα μέχρι να αντικρύσουμε το θάνατο.
«Είναι τραγωδία να γράφεις ποίηση […] γιατί θα έπρεπε να είναι μουσική» είπε η Κρίστενσν σε μια από τις λίγες συνεντεύξεις που έδωσε σε δημοσιογράφους. Η ΄Ινγκερ Κρίστενσεν θεωρούσε την ποίηση υποδιαίρεση της μουσικήs, γι΄ αυτό η ίδια έδινε πάντοτε μεγάλη έμφαση στον ήχο και τη μουσικότητα σε σχέση με το νόημα.
«Γιατί να μπει κανείς στον κόπο να γράψει ποίηση αφού μπορούμε να πούμε μεταξύ μας τα πράγματα ως έχουν;». H απάντηση της Κρίστενσεν σ΄ αυτό το ερώτημα είναι πως στα ποιήματα οι ήχοι και οι αντηχήσεις αποκτούν μια νέα διάσταση, μια διάσταση που μας επιτρέπει να αφουγκραστούμε πολλά περισσότερα απ’ όσα μπορούν να ειπωθούν για παράδειγμα σε μια συζήτηση. «Με τη γλώσσα μπορούμε να χτίσουμε ένα ολόκληρο σύμπαν, όπου η συνήχηση των ήχων και των νοημάτων μάς ταξιδεύουν σε ένα χώρο όπου αντιλαμβανόμαστε πολύ περισσότερα απ’ όσα νομίζαμε ότι είναι ανθρωπίνως εφικτό. Γι’ αυτό η ποίηση συγκινεί.».
Και η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ που συναντήθηκε με την΄Ινκγερ Κρίστενσεν στην εκδήλωση που είχα οργανώσει στις 10 Οκτωβρίου 2004 στο Ινστιτούτο της Δανίας στην Αθήνα με την τότε ιδιότητά μου ως πολιτιστικός διευθυντής έγραψε στο Βήμα:
Κυριακή 10 Οκτωβρίου 2004
Διάβαζα ποιήματα της ΄Ινγκερ Κρίστενσεν. Κάπου λέει: «Φαντάζομαι ένα θαύμα/ ότι η καρδιά είναι ένα φως/ που η σύμπτωση κραδαίνει/ ανάμεσα σ’ αυτό το εγώ/ και ανάμεσα στο τίποτα/ με τρέλα και με φως». ΄Ηταν ένας ακόμη λόγος να ενθουσιαστώ: A!, πιστεύει κι αυτή στις συμπτώσεις, είπα, που για μένα είναι οι κούκλες στο κουκλοθέατρο των θεών. Κι αμέσως μετά η έκπληξη: Τίτλος ποιητικής σύνθεσης της Κρίστενσεν: «Αυτό». «Αυτό είναι. Αυτό το αρχίζει. Είναι. Συνεχίζει. Προχωρεί. Πάρα πέρα. Γίνεται. Γίνεται αυτό και αυτό και αυτό. Προχωράει. Πάρα πέρα. Γίνεται κάτι άλλο. Συνδυάζει το κάτι άλλο με το περισσότερο και συνέχεια γίνεται κάτι άλλο και περισσότερο». H έκπληξη ήταν γιατί κι εγώ έχω γράψει ένα ποίημα με τίτλο «Αυτό». (Ανήκει στην ποιητική συλλογή Ωραία έρημος η σάρκα, Καστανιώτης, 1996.) Διαβάζοντας τα ελάχιστα μεταφρασμένα κομμάτια από το «Αυτό» της Κρίστενσεν, αισθάνθηκα ξαφνικά ότι καταλάβαινα καλύτερα το δικό μου ομότιτλο ποίημα που τελειώνει: «Τι ‘ναι αυτά; Τι ‘ναι αυτά; Ακούγεται μέσα μου να τσιρίζει/ ένα πουλί στριγκό. / “Δεν είν’ αυτό που ψάχνεις, δεν είν’ αυτό”. Αυτό που ψάχνω και που μόνο το αναφέρω κάπου στο ίδιο ποίημα («ο θάνατος αναβάλλεται, ο τρόμος ποτέ») στην Κρίστενσεν περνάει από μεγάλη ανάλυση κι επιβάλλεται με φοβερή δύναμη. «Αυτό αρχίζει/ Στο φόβο/ Στο φόβο σαν ανάπαυση/ Το φόβο να είσαι μόνος/ Το φόβο να είσαι μαζί/ Το φόβο για το τελειωμένο/ Το φόβο για το ατέλειωτο/ Το φόβο για το φύλο/ Το φόβο για το θάνατο».
«H γυναικεία ψυχή, ίσως επειδή είναι τόσο κοντά στη δημιουργία της ζωής και στο παράλογο της ζωής», γράφει η Κατερίνα Αγγελάκη-Ροοκ, είναι και πιο κοντά στη ρίζα του φόβου, στο φόβο της ύπαρξης. Στην αρσενική ψυχολογία υποθέτω ότι ο φόβος είναι πιο λογικός. Έχει αιτία. Μπορείς ν’ αποφύγεις το κακό αν γνωρίζεις. Γι’ αυτό όσο πιο πολλά γνωρίζεις, όσο πιο σοφός είσαι, τόσο ξέρεις να κατανικάς το φόβο. Αντίθετα, όσο πιο πολλά μαθαίνει μια γυναίκα τόσο βλέπει πόσο ακατάλυτα δεμένος με την ύπαρξη είναι ο φόβος και ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου πάνω σε τούτη τη γη και προς τη γη δυναμώνει το φόβο, τον δικαιώνει ακόμη πιο πολύ. Όλα ισοδύναμα στον κατάλογο της Κρίστενσεν: «τα χαραγμένα όρια υπάρχουν, οι δρόμοι, η λησμονιά/ και το γρασίδι και οι κολοκύθες και οι κατσίκες και τα θαμνά/ ο ενθουσιασμός υπάρχει, τα χαραγμένα όρια/… και τα όπλα υπάρχουν/ η αινιγματική πίσω αυλή». («Αλφάβητο»)
Και δεν ξέρει ο γυναικείος εαυτός – κι ίσως και να μην τον ενδιαφέρει – αν ο φόβος αυτός είναι γιατί αισθάνεται το πέρασμα του χρόνου στο πετσί, σαν κεραυνό, με φοβερές συνέπειες, αφού δεν θα μπορεί ν’ αναπαράγει τη ζωή ή γιατί οι άνθρωποι που η γυναίκα παράγει όλο και λιγότερο υπακούουν στο ένστιχτο της ζωής, όλο και περισσότερο χρησιμοποιούν τη σοφία τους για την καταστροφή τους.
Παναγιώτα Γούλα
Πρώην Μορφωτικός Ακόλουθος της Πρεσβείας της Δανίας στην Ελλάδα
Ελάτε ξανά την επόμενη Τετάρτη! Θα δημοσιεύσουμε τη μετάφραση του “Αλφαβήτου” της Κρίστενσεν από την κυρία Γούλα.
