Προκλητικό για τη σκέψη σχετικά με την τωρινή περιρρέουσα κατάσταση, το βιβλίο της Μαρίας Γιαγιάννου R.I.F. Ο θάνατος στο φέισμπουκ. (εκδόσεις Στερέωμα, 2022). Ερωτήματα γεννιώνται από τις πρώτες κιόλας σειρές της ανάγνωσης, προβληματισμοί αλλά και σκωπτικά χαμόγελα, εξαιτίας της επισήμανσης της αλλοπρόσαλλης κατάστασης που βιώνουμε. Θα έλεγα πως το βιβλίο συμπυκνώνει μέσα σε λίγες σελίδες, με πολλά ολιγόλογα κείμενα σαν αναρτήσεις, τις ανησυχίες πολλών από εμάς για την εξουσία των ψηφιακών εργαλείων και το πώς έχουν διαμορφώσει και διαμορφώνουν την καθημερινότητά μας. Και, ενώ το κύριο θέμα του πεζογραφήματος είναι το facebook και οι όψεις του θανάτου στην πλατφόρμα, ταυτόχρονα το ίδιο το βιβλίο ακροβατεί μεταξύ «ζωής» και «θανάτου», λόγω της ταχύτατης εξέλιξης της τεχνολογίας που κάνει τον χρόνο ανάμεσα στο παλιό και στο νέο να συρρικνώνεται ολοένα και περισσότερο.
Διαβάζοντάς το, ομολογώ πως η πρώτη σκέψη που μου δημιουργήθηκε ήταν μήπως όλες αυτές οι εύστοχες επισημάνσεις και τα ερωτηματικά που διατυπώνει εκφράζουν κυρίως τις γενιές αυτών που ανήκουν στους digital immigrants (ψηφιακοί μετανάστες) μια και το facebook αφορά κυρίως αυτές και όχι τις γενιές των digital natives (ψηφιακοί αυτόχθονες), οι οποίες βιώνουν την τεχνολογία ως το φυσικό τους περιβάλλον. Άλλωστε, ποιους απασχολεί περισσότερο η έννοια του θανάτου κάθε μορφής;
Η Γιαγιάννου έχει καταφέρει να συμπυκνώσει όλα εκείνα που συζητάμε αναμεταξύ μας για τις ανεξέλεγκτες επιπτώσεις της τεχνολογίας με λόγο εύληπτο, σαφή και βασισμένο στην έρευνα και προχωράει πολλά βήματα παραπέρα, θέτοντας ερωτήματα για το ποιες μορφές ενδύεται ο φυσικός θάνατος στην ψηφιακή σκηνή, το πώς τον αντιμετωπίζει το facebook, το γιατί οι χρήστες νιώθουμε την ανάγκη να κοινοποιούμε το πένθος μας και το τι άλλο ακόμη «πεθαίνει» σε αυτό το μέσο.
Με τις οξείες παρατηρήσεις, τις διαπιστώσεις και τα πολλά ερωτηματικά που καταγράφει, η συγγραφέας εισάγει πολλά δαιμόνια στον αναγνώστη και εντέλει τον ταρακουνάει να προχωρήσει σε περαιτέρω διερεύνηση.
Γράφει στη σελίδα 25: «Συχνά ζούμε για να τροφοδοτούμε το facebook και τα αδελφά του δίκτυα. “Ε όχι δα, δεν ζω γι’ αυτό!” θα αντιδράσει ο ενδιαφερόμενος. Κι όμως τη ζωή τη χτίζει η ρουτίνα των ημερών μας. Αν νομίζει κανείς πώς οι καθημερινές επιλογές του δεν συνιστούν σύνολο ζωής, κάνει λάθος».
Κατά συνέπεια, η συνεχής χρήση των social media τείνει να ταυτίσει τον χρήστη με το κατασκευασμένο προφίλ του, δηλαδή τείνει να τον απορροφά στο εικονικό του αποτύπωμα και συνεπώς να τον μετοικεί στο άυλο περιβάλλον του διαδικτύου; «Ο βηματισμός μου έχει διπλό ήχο. Βαδίζουμε σε παράλληλες τροχιές με τον εαυτό μας» σχολιάζει η Γιαγιάννου στη σελίδα 12.
Η διαρκής ενασχόληση με την προβολή της εικόνας μου και με τις εικόνες των άλλων (ζωντανών και νεκρών) με βάζει σε ένα επίπλαστο περιβάλλον, μειώνοντας την κριτική και δημιουργική σκέψη; Γίνομαι ό,τι βλέπω και ό,τι ποστάρω; Ο πάλαι ποτέ στόχος της συνύπαρξης επιτυγχάνεται στις μέρες μας σ’ έναν άυλο κόσμο ως συνανυπαρξία;
Ζωντανοί και νεκροί κυκλοφορούμε καθημερινά εκεί μέσα, χωρίς πολλές φορές να γνωρίζουμε ποιος είναι τι, τόσο που αν έρθει ένα «αίτημα φιλίας» από άτομο που έχει ν’ ανεβάσει ανάρτηση στο προφίλ του πολύ καιρό να μας προκαλεί μεταφυσική ανατριχίλα!
Είναι λοιπόν ο κόσμος των social media ένας κόσμος παράλληλος με τον απτό κόσμο μας ή σταδιακά αφομοιωνόμαστε «εκεί», μια και «εκεί» δημοσιοποιούμε το πένθος, τις δράσεις μας, τον θυμό, τις απόψεις μας και υπάρχουμε «εκεί» ακόμη και μετά τον θάνατό μας. Εάν δεν υπάρχουμε «εκεί», υπάρχουμε; Και όπως διερωτάται η Γιαγιάννου: «…Εδώ. Εκεί. Εδώ. Πού βρίσκομαι; Ποιος καρτεσιανός διαχωρισμός με χαστουκίζει πάλι;»
Όσον αφορά τη γραφή, προς τα πού οδεύει;
«Αντιλαμβάνομαι τη γραφή ως ένα είδος χειρωνακτικής υφαντικής τέχνης, που φτιάχνει μοναδικά κομμάτια. Στον αντίποδα, η γραφή των αναρτήσεων είναι ένα είδος μηχανικής κλωστοϋφαντουργίας που παράγει ρούχα fast fashion».
«Φυσικά το facebook παραμένει ένα εξαιρετικό επικοινωνιακό γκάτζετ, αλλά ας μην υποτιμούμε τις παγίδες του, η εμπλοκή του στον τρόπο που γράφουμε, που διαβάζουμε, που εκφραζόμαστε και που σκεφτόμαστε είναι αναμφίβολης έντασης, ενίοτε δολοφονικής».
Μαζί με την έκπτωση της γραφής, συμβαδίζει και εκείνη της ανάγνωσης. Όσο νεότεροι σε ηλικία οι χρήστες τόσο μεγαλύτερη και η δυσκολία, πλέον, για συγκέντρωση ανάγνωσης μακροσκελών κειμένων. Άλλωστε ήδη στις άλλες εφαρμογές, Instagram & Tik Tok, το σημαίνον της επικοινωνίας έχει μετατεθεί στη φωτογραφία και στο βίντεο, ενώ σύμφωνα με τους δημιουργούς αυτών των μέσων, σύντομα θα είναι στη διάθεση των χρηστών άλλες, σχεδόν μεταφυσικές, εφαρμογές.
Το πεζογράφημα της Μαρίας Γιαγιάννου μας ωθεί να προβληματιστούμε όχι απλά και μόνο για τον θάνατο στο fb αλλά, ενδεχομένως και για τον θάνατο της λειτουργίας του απτού κόσμου, όπως τον εννοούσαμε μέχρι πρότινος. Ένας άλλος κόσμος, στον οποίο ήδη εμπλεκόμαστε οι περισσότεροι, έχει ήδη αναδυθεί, επικρατεί με ταχύτατους ρυθμούς, δημιουργεί νέο εντελώς περιβάλλον και διαμορφώνει χαρακτήρες. Φιλόσοφοι και επιστήμονες του χώρου κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την ανεξέλεγκτη ανάπτυξή του, τη χειραγώγηση της βούλησης και της σκέψης και συνεπώς την επικράτηση της ανελευθερίας, χωρίς ούτε καν να το αντιλαμβανόμαστε.
Όπως και να ‘χει, ο ρους της εξέλιξης δεν θα σταματήσει, ούτε και η γράφουσα θα σταματήσει να εκφράζει απορίες και προβληματισμούς με έναυσμα το R.I.F., του οποίου η ανάγνωση σαφώς συνεισφέρει στην ανάπτυξη ενός γόνιμου διαλόγου-αντίλογου στα όσα μας κατακλύζουν.
Μαρία Ψωμά-Πετρίδου
