«Δεν έχετε ξαναδεί τέτοια ομορφιά κι άγρια φύση. Πελώρια βουνά, πολλά ελατοσκέπαστα και πυκνοφυτεμένα από δένδρα περήφανα, απλώνουν το πράσινο χαλί τους τριγύρω στις κοιλάδες. Κάθετοι βράχοι, σκέτοι γκρεμοί, τα «χλομά βουνά», όπως τα αποκαλούν, γυμνά και φαγωμένα από κάθε ίχνος πρασινάδας, αγέρωχα στέκουν» (σ. 125). Έτσι έβλεπε ο Θέο, δηλαδή ο Θεοντόρ Χρηστομάννος, τον τόπο που θα καταλήξει να γίνει ο χώρος της υλοποίησης του οράματός του για τον κόσμο. Το όραμα της σύζευξης πολιτισμών- λαών- ατόμων, παρελθόντος-παρόντος-μέλλοντος. Τα «Χλομά βουνά» (εκδόσεις ΑΩ, 2023) είναι όπως μας λέει η Τίνα Κουτσουμπού, συγγραφέας του ομότιτλου μυθιστορήματος, περιοχή των Δολομιτικών Άλπεων στη βορειοανατολική Ιταλία, στο δυτικό άκρο της Αυστροουγγαρίας του τέλους του 19ου αι.. Μια περιοχή «μωσαϊκό» εθνοτήτων, Σέρβων, Ιταλών, Αυστριακών, Ελλήνων, και θρησκευτικών ομάδων: η τοπιογραφία του μυθιστορήματος της Κουτσουμπού. Η συγγραφέας ως μυθιστορηματικός ιχνηλάτης -όπως είναι και ο υπότιτλος του μυθιστορήματος «στα χνάρια του Χρηστομάννου»-, ανακαλύπτει, αποκαλύπτει και αναπαριστά τα βήματα της διαδρομής, προσωπικής και συλλογικής, του οράματος του Χρηστομάννου.
Ο αφηγηματικός χρόνος του μυθιστορήματος διατρέχει τα χρόνια από το 1870 μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια εποχή όπου συγκροτούνται ή αναδιοργανώνονται τα εθνικά κράτη με αναπροσαρμογές εξίσου φυσικές και αναγκαίες, όπως αυτές που επαγγελλόταν το όραμα του Χρηστομάννου. Η συγγραφέας στην αφήγησή της βάζει εμάς τους αναγνώστες στο παρελθόν, στον καιρό που έζησε ο ήρωάς της, για να δούμε πώς κυοφορήθηκε, πώς διαμορφώθηκε και πώς πραγματοποιήθηκε το όραμά του. Ένα όραμα το οποίο για τα «χλομά βουνά» ήταν μια κοινωνική καινοτομία για την εποχή. Μια πρωτοποριακή αντίληψη των πραγμάτων που στην υλοποίηση συνδύασε πολλές μορφές γνώσης, ικανοτήτων, δεξιοτήτων και πόρων. Αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής των Δολομιτικών Άλπεων και είχε μακροπρόθεσμα οφέλη για την κοινωνία βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των κατοίκων.
Ο Θεοντόρ Χρηστομάννος απόγονος Ελλήνων μεταναστών στην Αυστρία, διακεκριμένος δικηγόρος και πολιτικός, «ενσαρκώνει το ιδεότυπο του Έλληνα της διασποράς, με την εξωστρέφεια και τα μεγάλα οράματα που κυνηγά» (Γ. Δελόπουλος, από το «Προλογικό Σημείωμα» στο βιβλίο). Άγνωστος στους περισσότερους Έλληνες σήμερα, μεγαλούργησε αφού καταπιάστηκε με κάτι που φάνταζε ακατόρθωτο για την εποχή του για να βγάλει τα «χλομά βουνά» από τον χρόνιο εγκλεισμό και την απομόνωση. Συνέβαλε για υποδομές και σιδηροδρομικές γραμμές, ορεινά καταφύγια, φράγματα, γέφυρες κι άλλα υδραυλικά έργα, και τέλος, μεγάλα πολυτελή ξενοδοχεία. Σαν «από μηχανής θεός», δαιμόνιος και αποφασιστικός, απευθύνθηκε σε πολιτικά πρόσωπα της εποχής του, ένωσε ανθρώπους στον κοινό σκοπό. Όπως επίσης διέθεσε την χρηματική κληρονομιά του για να αφήσει μια πολιτιστική κληρονομιά στον τόπο και στον χρόνο. Διακίνησε επιστολές και αιτήματα κατοίκων, υπέβαλλε μελέτες και προϋπολογισμούς, διοργάνωσε εράνους. Με αλληλέγγυο και φιλάνθρωπο πνεύμα συνέβαλε στην ίδρυση Ένωσης Ξενοδόχων στην περιοχή, η ομάδα των «ονειροπόλων» όπως τους άρεσε να ονομάζονται. Δημιούργησε ξενοδοχεία με υπηρεσίες εστιατορίων με προϊόντα από την πατρίδα του την Καλαμάτα. Και εκεί μπαίνουν και τα άλλα πρόσωπα του μυθιστορήματος στη σκηνή. Όπως ο Περικλής Μαντούδης με τη σύζυγό του την Αρετή που από την Καλαμάτα της Μεσσηνίας βρίσκονται στις Δολομοτικές ακτές. Το μυθιστόρημα συχνά μοιράζεται ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τόπους: την Καλαμάτα της Μεσσηνίας και τη Βιέννη της Αυστρίας του τέλους του 19ου αιώνα. Μυθιστορηματικά πρόσωπα συμπλέκονται με ιστορικές προσωπικότητες κάνοντας την πλοκή τόσο αληθοφανή όσο και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα: Μενέλαος και Περικλής Μαντούδης, Αρετή, Κλέο, Κουρτ, Φράντς Ταπάινερ, Αντιγόνη, Κάιζερ Φράντς Γιόζεφ, πριγκίπισσα Σίσσυ, Μάσιμο, Βιτόριο, αβάς Τζοβάνι, και πολλοί άλλοι.
Ως ιστορικό μυθιστόρημα τα Χλομά Βουνά μεταφέρει ρεαλιστικές λεπτομέρειες, συμπεριφορές και κοινωνικές συνθήκες εκείνης της ιστορικής περιόδου. Για παράδειγμα, αναφέρονται συγκεκριμένες νομοθετικές και θεσμικές παρεμβάσεις της αυστριακής κυβέρνησης για το εμπόριο και την οικονομία. Το σκηνικό της πλοκής είναι κεντημένο με ιστορικά στοιχεία, τοπωνύμια, ονόματα οδών, θέατρα, ελληνικά ιδρύματα στη Βιέννη όπως η Ελληνική Εθνική Σχολή από όπου πέρασαν μεγάλοι δάσκαλοι του γένους, αλλά και η εκκλησία της Αγίας Τριάδας κατάμεστη από έλληνες της παροικίας. Έτσι ο μύθος αναπτύσσεται μέσα στο ιστορικό παρελθόν με φυσική αληθοφάνεια. Επικεντρώνεται στον Χρηστομάννο αλλά και σε ένα ευρύτερο κύκλο ανθρώπων και γεγονότων. Σκιαγραφεί το ξεπέρασμα των αμφίρροπων συνθηκών της εποχής, αποτέλεσμα μιας σειράς κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, πολιτισμικών κ.ά. παραγόντων, από τον Χρηστομάννο και το ευρύτερο σύνολο προσώπων γύρω του.
Αυτό που μένει στον αναγνώστη είναι το πάθος του Χρηστομάννου, το δαιμόνιο πνεύμα, το πείσμα και το φιλότιμο συνδυασμένο με τον «αλτρουισμό, την βαθιά αγάπη για τη φύση αλλά και το sui generis επιχειρηματικό του πνεύμα που έβαζε πάνω απ’ οποιοδήποτε κέρδος τις επιπτώσεις, αισθητικές κι ουσιαστικές στο φυσικό περιβάλλον» (σ. 242). Αυτές είναι οι αξίες που διέπουν ένα μεγάλο κοινωνικό όραμα. Αυτό που αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης του Χρηστομάννου, αλλά και την κινητήρια δύναμη που συνέβαλε σε ατομικό και συλλογικό εθελοντισμό. Η σπουδαιότητά του αποδεικνύεται από την ευρύτητά του στο χώρο και το χρόνο.
Τα Χλομά Βουνά είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στο παρελθόν, σε ήθη, παραδόσεις, συμπεριφορές, με μοναδική ατμόσφαιρα εποχής. Η συγγραφέας διηγείται με άνεση και αναπλάθει με την λογοτεχνική της φαντασία ό,τι της έκαναν γνωστά οι μελέτες της. Η αναγνωστική απόλαυση συντελείται και μέσα από την γλώσσα του κειμένου, ως αφήγηση και ως μορφή. Με έμφαση στη λεπτομέρεια και την εκτενή περιγραφή μέσω απλής γλώσσας, αποδίδει φυσικά έναν κόσμο που έχει παρέλθει. Με άνεση στους διαλόγους και στη σκηνική αναπαράσταση πετυχαίνει το ζωντάνεμα ιστορικών και φανταστικών προσώπων. Εναλλαγές, ανατροπές, σκοτεινά πρόσωπα και πάθη, μεγάλες ιδέες και οι πραγματοποιήσεις τους, συμβάλλουν στην αναγνωστική απόλαυση. Εδώ αξίζει να αναφέρω και την αισθητικά φροντισμένη έκδοση με το υπέροχο εικαστικό προμετωπίδας των «χλομών βουνών» από την Αθηνά Τριπόδη και την ελκυστική, χρωματική εκδοχή του στο εξώφυλλο.
Τα Χλομά Βουνά είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα όπου η προσφορά, οι φιλοδοξίες, ο έρωτας, η ζήλεια, η φιλία, τα παιχνίδια της μοίρας, η αγάπη, το άτομο και το σύνολο, συνθέτουν τον καμβά του. Μέσω του οράματος του Χρηστομάννου οι άνθρωποι γύρω του κέρδισαν την αίσθηση της ενότητας, της συμμετοχής σε ένα σύνολο, σε ένα κοινό σκοπό. Έργα, όπως αυτά του Χρηστομάννου στα «χλομά βουνά» στις Δολομιτικές ακτές, ήταν τόσο μεγάλα ώστε να ξεφύγουν από τον στενό τόπο και χρόνο τους και να ζήσουν τόσο στην ιστορία όσο και στην μυθιστορία. Το κοινωνικό όραμα του Χρηστομάννου παρακίνησε τους πάντες, έδωσε κίνητρο, προσανατολισμό, ενθουσιασμό και δύναμη σε μια δύσκολη εποχή. «Νέα εποχή είχε χαράξει για όλους τους». (σ. 463) καταλήγει η Κουτσουμπού. Και οι αναγνώστες του μυθιστορήματος μέσω μιας απολαυστικής μυθιστορίας καθίστανται γνώστες της υλοποίησης του κοινωνικού οράματος του Χρηστομάννου, αλλά τελικά, και της ίδιας της συγγραφέως.
Μαργαρίτα Παπαγεωργίου
* Η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου εργάζεται ως φιλόλογος. Εργογραφία: Ποιητικές συλλογές: ‘Άνθεα, εγχώρια και εξωτικά, ΑΩ 2023, Εξωτικά είδη, Σαιξπηρικόν 2022, Φιλιά στο κενό, Μελάνι 2020, Μεταπλάσματα, Σαιξπηρικόν 2017, Αλίπλοος Ουρανός, Γαβριηλίδης 2015. Μεταφράζει αγγλόφωνη και ισπανόφωνη ποίηση και διαχειρίζεται τον ιστότοπο στροφές/strophess.
