Η χρήση του μύθου στη λογοτεχνία υπήρξε γνώρισμα πολλών λογοτεχνικών σχολών. Ο αρχαίος μύθος έγινε πηγή έμπνευσης, διασκευάστηκε ή λειτούργησε ως απλή διακειμενικότητα. Μετά τον αγγλοσαξονικό μοντερνισμό (αρχές του 20ού αιώνα) ωστόσο, βασικό γνώρισμα της τεχνικής είναι η ένταξη των χαρακτήρων των μύθων ή απλών επεισοδίων τους σε ένα ευρύτερο ηθικό και διανοητικό πλαίσιο. Η σύγχρονη πραγματικότητα επενδύεται με μυθικά στοιχεία, αρχές και αξίες, ενώ ο σύγχρονος αναγνώστης, κάνοντας συνειρμούς, αναγωγές, εστιάζοντας στις ομοιότητες, τις διαφορές ή τις ανατροπές του μύθου, εξάγει συμπεράσματα από τη σύγκριση του σύγχρονου με τον αρχαίο κόσμο, ανιχνεύει την ηθική και πνευματική του πορεία.
Η Μαρία Λάτσαρη στην ποιητική της συλλογή Εμείς η Αντιγόνη (Νεφέλη, 2023) προβάλλει στοιχεία του αρχαίου μύθου πάνω στη σύγχρονη πραγματικότητα. Από τις νύξεις και τις αναφορές εκφράζει τη συγκίνηση και τις ιδέες της. Δομικό μέσο της σύνθεσης ο μύθος των Λαβδακιδών. Ο βασιλικός οίκος των Λαβδακιδών στη Θήβα, με γενάρχη τον Κάδμο και βασιλείς τον Λάβδακο, Λάϊο, Οιδίποδα, εμπλέκεται σε ιστορίες με πολιτική διάσταση, κοινό γνώρισμα των οποίων αποτελεί η ύβρις που συνεχίζεται από γενιά σε γενιά. Κάθε γενιά πληρώνει για την προηγούμενη και την πληρωμή επωμίζονται άτομα αθώα.
Ο Σοφοκλής στο έργο του Αντιγόνη με πρωταγωνίστρια την κόρη του τραγικού Οιδίποδα, διεκτραγώδησε ένα ζήτημα διαχρονικό: το κατά πόσον η τήρηση των ηθικών νόμων υπερέχει της τήρησης των νόμων του κράτους (φύσει ή θέσει). Βάζοντας την Αντιγόνη να θάβει τον νεκρό αδελφό της Πολυνείκη παρά την αντίθετη εντολή του βασιλιά Κρέοντα και με τίμημα τον θάνατο, θέτει το άγραφο δίκαιο της ταφής των νεκρών (φύσει) υπεράνω του νόμου του άρχοντα (θέσει).
Πλήθος ερμηνειών όσον αφορά τα κίνητρα της πράξης και την προσωπικότητα της ηρωίδας ακολούθησαν. Η αντίσταση της Αντιγόνης προς τον θετό νόμο στο όνομα των ανώτερων αξιών έλαβε πολιτικό, κοινωνικό και θεολογικό χαρακτήρα. Από τη μια η μαχητική και ασυμβίβαστη Αντιγόνη, από την άλλη η Ισμήνη, ο καθημερινός άνθρωπος που υποτάσσεται στους κανόνες της εξουσίας και τον κομφορμισμό.
Με εφαλτήριο τα σημαινόμενα του έργου η Μαρία Λάτσαρη σκηνοθετεί μια θεατρική παράσταση στην ποιητική της συλλογή. Πρόσωπα: η Αντιγόνη και η Ισμήνη, ο ποιητής, ο χορός, η ποιήτρια. Σκηνικό: ένα σπίτι με μαύρα κυπαρίσσια, στην Οδό Λαβδακιδών. Το σπίτι πλέει στον χρόνο. Στις πύλες τις επτά (Επτάπυλος Θήβα), στρατιώτες ελέγχουν την πόλη. Η Αντιγόνη τριγυρνά στις σκιές των πεθαμένων. Η Ισμήνη, τυλιγμένη στο κασκόλ της, απ’ το παράθυρο κοιτά και περιμένει. (Σε κίνηση η Αντιγόνη, σε απαθή αναμονή η Ισμήνη).
Πρόλογος, Επεισόδια, Στάσιμα, Έξοδος, είναι τα κατά ποσόν μέρη της αρχαίας τραγωδίας. Η Λάτσαρη ανοίγει τη θεατρική της παράσταση με Πρόλογο. Ο ποιητής απευθύνεται στο κοινό. Αναφέρεται σε μια γυναίκα, με το κιβώτιο του μαρτυρίου παραμάσχαλα. Το όνομά της είναι Καντριγιέ (τιμή στα αραβικά). Οι έννοιες που εισάγονται: ενοχή-αθωότητα, θηριωδία-επιείκεια:
ο ποιητής
Στη Δαμασκό η τελευταία φορά που την είδα
με το κιβώτιο του μαρτυρίου παραμάσχαλα.
Το όνομα είχε Καντριγιέ,
τα μάτια πίσω από γρίλιες.
Σε αεροδρόμια πολύβουα,
σε ματωμένα δευτερόλεπτα
τα ίχνη της έχω χάσει.
Στοιχίζω τους αιώνες στη σειρά,
εδώ π’ ανέτειλε το ήθος της θνητότητας
κι έλαβαν σώμα γυναίκας φυλαχτό
η αθωότητα και η ενοχή,
η θηριωδία και η επιείκεια.
Κυρίες και κύριοι,
Σε μια ακτίνα φωτός
θα γράψω τ’ όνομά της. […] (σελ. 9)
Στα επεισόδια οι δύο αδελφές αναπτύσσουν σπαρακτικούς μονολόγους: Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ / Re: Η ΙΣΜΗΝΗ ΛΕΕΙ.
Η Αντιγόνη ως θεατρική περσόνα στο έργο της Λάτσαρη διατηρεί τη μαχητικότητα. Alter ego της η Ισμήνη. Στο τέλος των μονολόγων στίχοι αποκομμένοι με αγωνιώδη ερωτήματα και θέσεις παίζουν τον ρόλο του χορικού.
Οι δύο γυναίκες μιλούν για τα παθήματα του φύλου τους και του κόσμου. Ο homo sapiens δεν μπορεί να υπερηφανεύεται για τον πολιτισμό του. Η ανισότητα θριαμβεύει. Η γυναίκα υποδεέστερη σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, από την προϊστορία, είτε λευκή είτε μαύρη, είτε βασίλισσα είτε απλή γυναίκα. Επωμίζεται μια ύβρι χωρίς να φταίει. Μεταφέρει «κληρονομικά» την κατωτερότητα του φύλου. Η γυναίκα κτήμα, η γυναίκα σεξουαλικό αντικείμενο, παιδοποιητικός μηχανισμός. Το γυναικείο ζήτημα, παρά τη νομοθετική κατοχύρωση του φύλου στις λεγόμενες αναπτυγμένες χώρες, επανέρχεται τον 21ο αιώνα. Οι κακοποιήσεις των γυναικών καθημερινή είδηση στα δελτία.
Τα πρόσωπα και τα γεγονότα της ιστορίας των Λαβδακιδών στο έργο της Λάτσαρη ανασηματοδοτούνται με θαυμαστή ευρηματικότητα και φαντασία: το αίνιγμα της Σφίγγας, ο ανίερος γάμος γιού μητέρας, η άγνοια, η γνώση, η αυτοτιμωρία, ο αλληλοσκοτωμός των αρρένων κληρονόμων για την εξουσία. Ιδού μία ευφυής ανατροπή του αινίγματος της Σφίγγας:
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ
φετίχ
[…] Και ο Οιδίποδας τυφλός
την αλήθεια βλέπει,
κραδαίνοντας τη φοβερή του ράβδο
των λέξεων η απάτη αποκαλύπτεται –
Τη Σφίγγα ερωτά η τρίποδη σκιά του:
«Ο άνθρωπος τι είναι;» (σελ. 30)
Ανισότητα, ρατσισμός, πείνα, πόλεμοι, προσφυγιά, οικολογικό. Αγορές, τραπεζικό σύστημα, τρομοκρατία, φόβος. Η Λάτσαρη αναδεικνύει την αποτυχία του ανθρώπου στην εποχή του Ανθρωπόκαινου [ανθρωπόκαι(ε)νος, σελ. 19]. Η γεωλογική αυτή εποχή (η αρχή της υπολογίζεται μεταξύ 1950 και 1954), με τις επιβαρυντικές αλλαγές (ύβρις) που επέφερε ο άνθρωπος στη μικρο-οικολογία, τείνει να αντικαταστήσει την Ολόκαινο που ξεκίνησε 11.700 χρόνια πριν και ανέδειξε πολύπλοκους ανθρώπινους πολιτισμούς. Κάνει έκκληση για ανθρωπινότερη κοινωνία. Μέσα από την αντιπαραβολή κομφορμισμού-αντικομφορμισμού (μαχητικής Αντιγόνης-συγκαταβατικής Ισμήνης), καλεί τις γυναίκες σε αγώνες. Να υπερβούν τα συμπλέγματα που τους φόρτωσε η διαχρονική υποτίμηση και η πατριαρχία. Οι γυναίκες να πάψουν να αισθάνονται ένοχες για μια αμαρτία που επωμίζονται από γεννησιμιού τους.
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ
τέσσερις κηδείες κι ένας γάμος
Κυρίες και κύριοι, […]
Επιστρέφω
μ΄ ένα σακίδιο γλώσσες κομμένες
σε ουρανό δίχως θεούς.
Απ΄ της συνείδησης την αυγή ανατέλλω
με της Δικαιοσύνης άλικο ρόδο στο χέρι
στη Λέσβο με φώναζαν Σαπφώ
στην Αλεξάνδρεια Κλεοπάτρα
Έμιλυ στη Μασαχουσέτη
στο Βερολίνο Ρόζα,
όπως στην Αλαμπάμα. […] (σελ 10).
Η Αντιγόνη γίνεται σύμβολο όλων των γυναικών (Εμείς η Αντιγόνη). Συνοψίζει τη δύναμη και τα παθήματα του φύλου. Τη γυναίκα των παλαιότερων πολιτισμών, τη σύγχρονη, τη γυναίκα πρόσφυγα, Μουσουλμάνα, εργαζόμενη, καλλιτέχνιδα, μαύρη, λευκή.
Κάθε καιρός κι η Αντιγόνη του. (Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ, «χαλινάρι», σελ 26)
Ο χαρακτήρας της Αντιγόνης αμφισβητήθηκε από ορισμένους. Η ποιήτρια αφήνει να διαφανούν οι σχετικοί προβληματισμοί:
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ
το τελευταίο αίμα
[…] Φιλόσοφοι το δίκιο μου ζυγιάσαν
και το ’βγαλαν λειψό.
Ψυχαναλυτές, αφού ψηλάφισαν γενιές και γενεές
τραυμάτων, άξια μ’ έχρισαν διάδοχο
παράδοσης οικογενειακής
‒ μέχρι queer βασίλισσα κι ερωτευμένη με τον Πολυνείκη.
Πολιτικοί με νάρκισσους στο πέτο
στην πλάτη μου έστησαν καβγά,
θέλαν το θέμα της ταφής
με δημοψήφισμα να λύσουν.
Ποιητές, αντίθεο με ονόμασαν,
όμως στη χώρα των νεκρών
σαν έφτασα, με αποθέωσαν.
Σκηνοθέτες με φυλάκισαν επάνω στη σκηνή
‒ φρενήρης να τινάζω τα μαλλιά,
τα δόντια μου να τρίζω,
να κουβαλάω στους ώμους τον σταυρό.
Και ευρήματα ‒ εσχάτως ‒ παθολογικά
ναυτία στους λαβυρίνθους,
σε τέρατα δυσανεξία μυθικά,
σε αναφορές και τόμους αλλεργία,
των ειδικών γιατρών βροχή οι διαγνώσεις.
Συκοφαντίες όλα. […] (σελ 28)
Το φιλοσοφικό ζήτημα της ατομικής ελευθερίας ανακύπτει καίριο και διαχρονικό στο έργο. Tο επισημαίνει ο χορός:
[…] Όχι στο ναι! Ναι, γιατί όχι;
Αναπάντητο παραμένει το ερώτημα
για την ελεύθερη βούληση (Re: Η ΙΣΜΗΝΗ ΛΕΕΙ, «αποκάνει η αγάπη», σελ. 17)
Η σύνθεση της Λάτσαρη κλείνει με την Έξοδο. Η ποιήτρια απευθύνεται στον αρχαίο ποιητή και τον προτρέπει να ανοίξει και πάλι το γυναικείο ζήτημα. Η τέχνη να αναπαραστήσει την τραγωδία του σήμερα.
Κι εσύ, αφοσιωμένε ποιητή, σε κύκλους ταξιδεύεις. Έρχονται περισσότερες φωνές. Σύρε να τις ανοίξεις, η Ιστορία της γυναίκας να ξεκινήσει πάλι. (σελ. 57)
Πολυεπίπεδο το έργο της Μαρίας Λάτσαρη. Με έντονη διακειμενικότητα, τόνο δραματικό, ενίοτε παραμυθικό. Συνομιλεί με τον Σεφέρη, το δημοτικό τραγούδι, τις παραλογές (του Νεκρού αδελφού), τις Γραφές. Η πλούσια γλώσσα του, γεμάτη λογοπαίγνια, ένα διαρκές παιχνίδι συνειρμών και λέξεων, βαθιά ειρωνική. Η ποιήτρια χρησιμοποιεί λεξιλόγιο αρνητικό και το μαύρο χρώμα για να επισημάνει την ανθρώπινη ύβρι, εικόνες υπερρεαλιστικές για να αποτυπώσει το παράλογο.
Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ
λεηλασία
Στον άγνωστο Αίμονα
Τα γόνατά μου θάλασσα ευλύγιστη
τα δόντια μου παράθυρο δαγκώνουν
κοιλιά κρεβάτι
ράχη ουρανός.
Να κατεβείς σύννεφο-σύννεφο,
στην άκρη να φυτέψεις μία νύχτα
και με βελόνα και κλωστή
να ράψεις έναν φράχτη. […] (σελ. 36)
Με το έργο της η Λάτσαρη υμνεί τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα, τον αντικομφορμισμό, τη διαλεκτική, τον ορθό λόγο. Στηλιτεύει την εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου από τις θρησκείες, την εμπορευματοποίηση του γυναικείου σώματος, τις εικόνες με τους άταφους νεκρούς στην οθόνη που μας εξοικειώνουν με το κακό, την πολιτική βία.
Βελούδινο ένδυμα φορά η βία, ακούγεται ο χορός. (Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΕΕΙ, «καντριγιέ», σελ. 54).
Με εφευρετικότητα μιλά για sold out κηδεία της Αντιγόνης, για τη γηραιά πλέον Ισμήνη που υποφέρει από οστεοπόρωση. Ως τελευταία των Λαβδακιδών, επάρατα παρατημένη η Ισμήνη στο συγκλονιστικό ποίημα το δείπνο της Ισμήνης (σελ. 55), ζητά να πάρει υπό την προστασία της τη γυναικεία αδικία· να σταματήσει η κλειτοριδεκτομή, η a priori καταδίκη της γυναίκας για πορνεία, η από γεννήσεως ενοχοποίηση, η γενικότερη κακοποίηση.
Έχουμε ανάγκη έναν Διαφωτισμό επισημαίνει ο χορός στο ποίημα «κάθαρσις» (σελ. 18).
Και η ποίηση;
Πάντα η ποίηση,
νυχτερίδα που τρέφεται με νέκταρ
(Re: Η ΙΣΜΗΝΗ ΛΕΕΙ, «το δείπνο της Ισμήνης», σελ. 55)
Η συλλογή της Μαρίας Λάτσαρη Εμείς η Αντιγόνη υφαίνει με δεξιοτεχνία νόημα και τεχνική. Σύλληψη, δραματοποίηση, λόγος, ρυθμός, συγκλίνουν σε έργο υψηλό, με δύναμη ποιητική, όμως και κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα που σχετίζεται με την πορεία του κόσμου μας.
Λίλια Τσούβα
