Ανθούσα ποιητική σύμπραξη (για τη συλλογή “Άνθεα” των Κ. Λιάτζουρα και Μ. Παπαγεωργίου)
Λίλια Τσούβα

Η Κατερίνα Λιάτζουρα και η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου, δύο ποιήτριες αλλά και δύο άνθρωποι διαφορετικοί, με ξεχωριστές μνήμες και εμπειρίες, ενώνονται στο βιβλίο «Άνθεα εγχώρια και εξωτικά» (εκδόσεις ΑΩ, 2023). Η σύμπραξη ευοδώνεται, η συνομιλία είναι απολαυστική, το δε «ανθο-λόγιο», με τα υπέροχα σχέδια της εικαστικού Ιουλίας Μιχαλέα, ένα πολυτροπικό έργο τέχνης.

Θεματική της συλλογής τα λουλούδια, τα πιο όμορφα και ευωδιαστά μέρη των φυτών, όπου εδράζονται τα όργανα αναπαραγωγής και αναπτύσσεται ο καρπός· γενικότερα η φύση με την ευεργετική της παρουσία. Ο τίτλος, εκτός από την ελληνική λέξη «άνθος», παραπέμπει και στη ρωμαϊκή θεότητα «Anthea», τη δική μας «Ανθεία», μία από τις Χάριτες της μυθολογίας μας, θεά των λουλουδιών και των ανθισμένων στεφανιών, συνοδό της Αφροδίτης στα Αθηναϊκά αγγεία.

Τέσσερα τα μέρη του βιβλίου. Στο πρώτο αναπτύσσεται η ποιητική της Κατερίνας Λιάτζουρα η οποία επικεντρώνεται στα εγχώρια άνθη. Στο δεύτερο η ποιητική της Μαργαρίτας Παπαγεωργίου· επικεντρώνεται στα εξωτικά λουλούδια. Ακολουθούν οι πληροφορίες για τα άνθη και το ιδιαίτερα κατατοπιστικό επίμετρο της Ευσταθίας Δήμου με τίτλο ’’Ποιητική «ανθοφορία»’’.

Η ανάπτυξη της θεματικής των ανθέων διαφέρει όσο και οι προσωπικότητες των ποιητριών. Εάν ωστόσο αναζητήσουμε κάποια σύγκλιση, αυτή, πέρα από τον ύμνο για την ομορφιά και την ευεργετική επίδραση των λουλουδιών, είναι η διαφορετική στάση των κοινωνιών. Οι παραδοσιακές κοινωνίες έζησαν μέσα στη φύση, ενώ ο σημερινός άνθρωπος ζει έξω από τη φύση και με τη δράση του συνιστά τον καταστροφέα της.

Η φύση στον κυκλικό χρόνο των παραδοσιακών κοινωνιών, και ιδιαίτερα του κόσμου της αρχαίας Ελληνικής κοινωνίας, υπήρξε ολιστικά δεμένη με την ανθρώπινη ζωή. Θεοί, άνθρωποι και φύση αποτελούσαν μια αδιάσπαστη ενότητα, μια κοσμική τάξη. Στη δομή της βρισκόταν το μυστικό της κοσμικής αρμονίας, μιας ιερής και αιώνιας τάξης, η οποία έπρεπε να διαφυλάσσεται γιατί η διατάραξή της προκαλούσε Ύβρη η οποία επέφερε τη Νέμεση, την τιμωρία. Ο κυκλικός χρόνος «γέννηση-θάνατος-αναγέννηση» αφορούσε το σύνολο αυτής της κοσμικής τάξης. Οι θεοί πήγαζαν από τη φύση και ο άνθρωπος αποτελούσε μέρος αυτής της τάξης, διέπονταν από τους ίδιους νόμους.

Η έννοια της άγριας φύσης (natura) που έρχεται σε αντίθεση με το άστυ και τον πολιτισμό, ως ένα μέρος στο οποίο αξίζει να επιστρέψουμε για να βρούμε την αληθινή μας φύση, προϋποθέτει τον διαχωρισμό φύσης-ανθρώπου και αποτελεί γέννημα των νεότερων χρόνων.

Οι ποιήτριες εστιάζουν καθεμία με ξεχωριστό τρόπο στην αλληλένδετη σχέση των αρχαίων κοινωνιών με τα λουλούδια, όπως και στην αποκοπή του ανθρώπου των ημερών μας από αυτά. Στις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες στο τέλος του βιβλίου, τα λουλούδια συνδέονται με τις ετυμολογίες των ονομασιών τους, τις ιδιότητες, τους μύθους και τη γεωγραφία των λαών που τους έπλασαν. Τα πραγματολογικά αυτά στοιχεία καθίστανται πολύτιμος αρωγός, όπως και τα σχέδια της Ιουλίας Μιχαλέα, τα οποία καλύπτουν την ανάγκη της οπτικής αναπαράστασης των λουλουδιών.

Η Κατερίνα Λιάτζουρα συνομιλεί με τη βιολέτα, το σπαθίφυλλο, τον αμάραντο, τη ροδιά, τον ελλέβορο, το ορνιθόγαλο, τον κρίνο, το γαϊδουράγκαθο, το χρυσάνθεμο, την ανεμώνη, την αμαρυλλίδα, την αγαύη, το αστράκι, τον μανδραγόρα, τη μαργαρίτα, την τριανταφυλλιά, το γεράνι, την καλέντουλα, την ίριδα, τη γαρυφαλλιά. Τα ποιήματα φέρουν ως τίτλο τα λουλούδια. Η ποιητική εικονογραφεί την ελληνική ύπαιθρο και την ελληνική μυθολογία. Σε πρώτο, δεύτερο ή τρίτο πρόσωπο, με ύφος στοχαστικό ή παραινετικό, όπως και σκωπτικό, η ποιήτρια ανακαλεί τη σχέση των λουλουδιών με τους μύθους, παίζει με τις ετυμολογίες των λέξεων, όμως και ανατρέπει τις λαϊκές παραδόσεις προσθέτοντας έναν σύγχρονο προβληματισμό, όπως συμβαίνει με το ποίημα «Ελλέβορος ο κυκλόφυλλος» (σελ. 19).

Ο ελλέβορος, φυτό δηλητηριώδες, συνδέεται με τον μύθο του Μελάμποδος. Ο Μελάμπους, ένας βοσκός από την Τίρυνθα, ανακάλυψε τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού το οποίο έτρωγαν τα αιγοπρόβατά του. Το ονόμασε μελαμπόδιο. Με αυτό θεράπευσε τις κόρες του βασιλιά του Άργους Προίτου, τις Προιτίδες, οι οποίες είχαν καταληφθεί από μανία και νόμιζαν ότι είναι αγελάδες (μοσχίδες). Η Λιάτζουρα ανατρέποντας τον μύθο, τοποθετεί ως αφηγητή τον βασιλιά ο οποίος στέλνει επιστολή σε πρώτο πρόσωπο προς τον βοσκό, κάνοντας μια έκκληση. Το ποίημα ξεχωρίζει για τον σκωπτικό και χιουμοριστικό του χαρακτήρα:

ΕΛΛΕΒΟΡΟΣ Ο ΚΥΚΛΟΦΥΛΛΟΣ

Σεβαστέ μου Μελάμπους, συγχώρα μου το θράσος.

Γράφω τούτες τις αράδες και πρόσκληση απόγνωσης σου στέλνω:

έλα γρήγορα! σπεύσε που σου λέω!!

στα βουνά της Τίρυνθας
τις μοσχίδες να θεραπεύσεις
με εκχύλισμα από το κυκλόφυλλο
από αυτό το μελαμπόδιο
να τονώσεις τη μνήμη τους
να πάψουν πια να γυρίζουν
στο βασίλειο με μανία
και να ισχυρίζονται με εμμονή

πως είναι οι Προιτίδες!

Φιλιά από το Άργος,

ο βασιλιάς Προίτος

Σκωπτικό και χιουμοριστικό ύφος διακρίνει και άλλα ποιήματα, όπως το ποίημα «Αστέρ ή Αστράκι» (σελ. 35) και το ποίημα «Αμαρυλλίδα» (σελ. 31), αναπτυγμένο επίσης με τη μορφή της επιστολής. Σύμφωνα με σχετικό μύθο, ο πανέμορφος βοσκός Αλταίονας αδιαφορούσε παντελώς για τον έρωτα της παρθένας νύμφης Αμαρυλλίδας. Καιόμενη εκείνη, συμβουλεύτηκε το μαντείο των Δελφών και ακολουθώντας τον χρησμό, τρυπώντας επί τριάντα ημέρες το δέρμα της στο σημείο της καρδιάς, έγραψε το όνομά της πάνω στην πόρτα του. Από τις σταγόνες του αίματος γεννήθηκε το φυτό. Ο ποιητής Θεόκριτος (315–250 π. Χ) από τις Συρακούσες, στα βουκολικά ποιήματά του με τίτλο Ειδύλλια, αναφέρει την Αμαρυλλίδα. Ιδού πώς ενσωματώνει τον μύθο στο ποίημα η Λιάτζουρα. Το σκωπτικό της σχόλιο τοποθετεί στο υστερόγραφο:

ΑΜΑΡΥΛΛΙΔΑ

εκ του Γραφείου Ανεκπλήρωτων Ερώτων

του Μαντείου των Δελφών

Αγαπητή Αμαρυλλίδα, ακολουθεί της μάντισσας ο χρησμός:

Τριάντα μερόνυχτα στην πόρτα
να ακουμπάς
με λευκό χιτώνα
και τριανταφυλλιάς αγκάθι
να τρυπάς·
να τρυπάς της καρδιάς το δέρμα
αίμα να στάξεις σπονδή
στην πόρτα σταγόνα
σταγόνα να ματώσεις
της ομορφιάς σου τ’ όνομα
στο χώμα να φυτρώσεις

κατακόκκινη μια νέα

Και σαν ο άμυαλος
εξακολουθεί
περιφρόνηση να δείχνει
δώσε προσοχή και άκου·
τον κώμο στα ειδύλλια
εκείνου του Συρακούσιου βουκόλου

που σε πόθησε πολύ

Με εκτίμηση,

Η Πυθία

ΥΣ. Αμαρυλλίδα μου, έχει και αλλού πορτοκαλιές που κάνουν πορτοκάλια.

Η Λιάτζουρα εικονοποιεί ποιητικά το φυτό και τις ιδιότητές του, συνομιλεί με διάσημα έργα ζωγραφικής, για παράδειγμα του Βαν Γκογκ στο ποίημα «Χρυσάνθεμο», με το λαϊκό τραγούδι, για παράδειγμα τη «Ρόζα» του Μητροπάνου στο ποίημα «Τριανταφυλλιά», με λογοτεχνικά έργα για παράδειγμα «Το κλειδί είναι στο γεράνι» του Χρόνη Μίσσιου. Δημιουργεί επίσης ποιήματα τρυφερά προς αγαπημένα πρόσωπα το όνομα των οποίων παραπέμπει σε λουλούδι, όπως Μαργαρίτα, Φιλίτσα, Γαρουφαλλίτσα.

Στα ποιήματα της Λιάτζουρα διακρίνουμε πανδαισία εικόνων και μεταφορών. Οι περιγραφές των λουλουδιών διασταυρώνονται με το δημοτικό τραγούδι και τη λαϊκή παράδοση, η αφήγηση ενώνεται με το σχόλιο για τα κακώς κείμενα της εποχής. Παράδειγμα το ποίημα «Σπαθίφυλλο ή ο Κρίνος της Ειρήνης» (σελ. 54), στο οποίο υποφώσκει δριμεία ειρωνεία-καταγγελία για την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία:

[…] Αν πάραυτα η Ειρήνη σας εξακολουθεί να μην ανθίζει
ελέγξτε παρακαλώ το περιβάλλον·
θέλει φροντίδα καθημερινή
και αποστραγγισμένο έδαφος
γόνιμο και πλούσιο σε οργανική ύλη·
και προσέξτε να είναι απεσταγμένο το νερό!
καθώς είναι ευαίσθητη πολύ
η Ειρήνη σας

σε μέταλλα και τοξικές ουσίες

 Την ενότητα της Κατερίνας Λιάτζουρα προαναγγέλλουν μότο από τον Ερωτόκριτο και τη Σαπφώ.

Η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου για τα εξωτικά της «Άνθεα» χρησιμοποιεί ως μότο στίχους από το βιβλίο «Λι Μπάι» σε μετάφραση Γιώργου Βέη, από το βιβλίο «Παγωτό Εσκιμώων» της Νόρμα Ντάνινγκ σε μετάφραση Πηνελόπης Ζαλώνη και το ποίημα «Χρυσάνθεμο» της Κατερίνας Λιάτζουρα.

Γινγκ-σου, Ραφλέσια, Ναουπάκα, Ιβίσκος, Κόου-φάι, Καντούτα, Λωτός, Λουλούδι του Πάθους, Ντατούρα, Κακάου, Μελάτι, Λέδεργουντ, Μιμόζα η ντροπαλή, Αγγέλικα Αρχαγγέλικα, Λάμπραντορ τσάι, Μποράγκο, Πρωτέα, Σιρούι Λίλυ, Σάκουρα το άνθος της κερασιάς, Δελφίνιο το κάσσειο είναι τα εξωτικά φυτά με τα οποία συνδιαλέγεται η ποιήτρια. Φέρουν ομώνυμους τίτλους που συνοδεύονται από τη χώρα στην οποία ευδοκιμούν. Προέρχονται από διάφορες χώρες του πλανήτη, Κίνα, Σουμάτρα, Χαβάη, Αϊτή, Ινδία, Ιαπωνία, Κύπρο, Β. Ευρώπη, Αμερική, Νότια Αφρική.

Οι συνθέσεις της Μαργαρίτας Παπαγεωργίου ενσωματώνουν μύθους από όλο τον κόσμο. Μεταλαμπαδεύουν την ιστορία και τα ήθη των χωρών, τα πάθη των αυτόχθονων, ποιήματα των οποίων διασώζει μεταφράζοντας στην ελληνική, ένα ιδιαίτερο στοιχείο της συλλογής. Οι λαϊκές δοξασίες αναδεικνύουν την άρρηκτη σχέση των λαών της γης με τη φύση, ενώ τα λουλούδια γίνονται φορείς των ανθρώπινων πόθων, του ανεκπλήρωτου έρωτα, της ειρήνης, της συνοχής, της αγάπης.

Οι πληροφορίες για τα εξωτικά άνθη και τις χώρες τους ανοίγουν έναν κόσμο γνώσης. Το λουλούδι γινγκ-σου αποτελεί σύμβολο συζυγικής πίστης για τους Κινέζους. Το συνοδεύει ένας υπέροχος μύθος. Η ραφλέσια, τεράστιο λουλούδι ύψους ενός μέτρου, έχει μυρωδιά πτώματος. Το άνθος Ναουπάκα φέρει το όνομα του καταδικασμένου έρωτα μιας πριγκίπισσας με έναν ψαρά. Ο Ιβίσκος, λουλούδι από την Αϊτή, γίνεται ποιητική σύνθεση που καταδικάζει το φαινόμενο Restavek και είναι από τα ωραιότερα ποιήματα στη συλλογή (σελ. 63).

Ο όρος Restavek προέρχεται από τη γαλλική γλώσσα rester avec, «να μείνεις με» και αφορά την εναπόθεση των παιδιών εκ μέρους πάμφτωχων γονέων σε ευκατάστατες οικογένειες με αντάλλαγμα να κάνουν τις δουλειές του σπιτιού. Πολλά από αυτά τα παιδιά όμως συχνά δεν λαμβάνουν την κατάλληλη εκπαίδευση, ενώ διατρέχουν τον κίνδυνο σωματικής, συναισθηματικής και σεξουαλικής κακοποίησης.

ΙΒΙΣΚΟΣ Αϊτή

« κι αν δεν κοιμηθείς, ο κάβουρας σε φάει»
«Dodo ti pitit mamman»

παραδοσιακό νανούρισμα της Αϊτής

 Μαύροι ιβίσκοι με αριθμό στα πέταλα
Πού είναι τα παιδιά;
Χαμένα σε ποιαν ήπειρο; ποια χώρα;
ποιο ορφανοτροφείο; ποιο δρόμο;
χωρίς μητέρα, πατέρα, πατρίδα
χωρίς ψωμί, χωρίς νερό,
χωρίς τη γλώσσα την παλιά,

σκλάβοι, Restavek

Θέλω τον ιβίσκο τον rose kayenn
όχι τα κόκκινα ζαχαρωτά
που μου τα δίνουν ξένοι
που μου αφαιρούν τη ζεστασιά
που με γδύνουν από ό, τι αγνό

και με κάνουν δούλο τους ξανά

θέλω το νανούρισμα του κάβουρα,
να τον βάλεις στο καζάνι,
τραγούδησέ μου, γιαγιά, πάλι
με τον Χούγκαν και τη Μάμπο,

να ξεκουραστώ

Η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου μιλώντας συνήθως σε πρώτο πρόσωπο, μεταποιεί τους μύθους των Μάγια, των Ιννού, των Ίνκας, των Μαόρι, των Αβορίγινων, των Σάμι. Μεταφέρει δοξασίες του Ινδουισμού, του Βουδισμού, των Βουντού. Με τον τρόπο της τιμά τις κουλτούρες των παραδοσιακών κοινωνιών, αναδεικνύοντας στη στενή σχέση των λαών τους με τη φύση. Παράλληλα, επεκτείνεται στο οικολογικό και στη γενικότερη παθογένεια της εποχής. Συνομιλεί με τον πίνακα «Αέρια» του John Singer Sargent, υπαινίσσεται ζητήματα δημοκρατίας και ισότητας φύλου. Στο ποίημα «Σιρούι Λίλυ, Ινδία», καυτηριάζει τη χώρα η οποία παρότι προγραμματίζει για το 2024 την πρώτη επανδρωμένη διαστημική αποστολή γύρω από τον Άρη, παραμένει βαθιά πατριαρχική και παραβιάζει βασικά γυναικεία δικαιώματα. Το λουλούδι συνδέεται με την ιστορία της πριγκίπισσας Λίλυ και του αγαπημένου της Σιρούι. Εκείνος έφυγε ή πέθανε, εκείνη περιμένει την επιστροφή του ακόμη και μετά θάνατον, ως λουλούδι.

ΣΙΡΟΥϊ ΛΙΛΙ

ΙΝΔΙΑ

Είμαι, λέει γυναίκα. Το φύλο μου.
Από τη γέννησή μου μεγαλώνω για ένα σκοπό.
Να παντρευτώ. Να κάνω γιο.
Από τα 12 με στέλνουν στον γαμπρό.
Αν με δέρνει, με βιάζει, θα πω ευχαριστώ.
Αν πιάσω στην κοιλιά ένα θηλυκό,
αλίμονο, ντροπή, ή το σκοτώσω ή να καώ.
Αν χηρέψω, συμφορά, ζητιάνα ή δούλα θα γενώ.
Είτε σαν τη Λίλυ, εξόριστη σε πόλη εκεί ψηλά.
Αν φύγει, θα πεθάνει. Το κάρμα, λέει.
Ας περιμένω, λοιπόν, να μετενσαρκωθώ.
Αν έχω τύχη, θα βγω αρσενικό.
Σε λίγες μέρες φτάνουν στο φεγγάρι
Τον άλλο χρόνο και στον Άρη.
Μπορεί εκεί να βρω
τη ράτσα ή το είδος μου.
Δεν είμαι άνθρωπος εγώ.

Είμαι γυναίκα. (σελ. 93)

H Ευσταθία Δήμου γράφει για την ποίηση της Μαργαρίτας Παπαγεωργίου στο επίμετρο:

«Η σύνδεση με τη γυναικεία οντότητα και φύση αποκτά εδώ ιδιαίτερο βάρος και σημασία. Με κοινό σημείο αναφοράς την ευαισθησία και […] την αντοχή, η γυναίκα ταυτίζεται με το λουλούδι, στο μέτρο και στον βαθμό που καθίσταται φορέας της ομορφιάς αλλά και της αλήθειας, των δύο συνιστωσών που αντιστοιχούν στην τέχνη και τη ζωή όπως αυτές συνυπάρχουν και αλληλοσυμπληρώνονται. […] Εκείνο, δηλαδή, που παρατηρείται είναι μια έξαρση της θηλυκότητας, η αναγωγή της σε πεμπτουσία της ζωής, σε εχέγγυο της διάρκειας και της παντοτινότητάς της. Παρατηρείται, όμως, και μια έξαρση της ιδιότητας που έχει η φύση να αναγεννιέται, να διατηρείται πάντα ζωντανή ακόμα κι όταν φαίνεται πως πλήττεται ανεπανόρθωτα και καταστροφικά». (σελ. 142)

Το βιβλίο «Άνθεα» της Κατερίνας Λιάτζουρα και της Μαργαρίτας Παπαγεωργίου αποτελεί μια λυρική και στοχαστική σύνθεση η οποία με αφορμή τα λουλούδια θέτει προβληματισμούς για τη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και το περιβάλλον. Η συνομιλία επιδαψιλεύει ποιητική απόλαυση αλλά και γνώσεις, αναψηλαφεί μύθους και κουλτούρες, τον πλούτο της γης και του ανθρώπινου πολιτισμού.

Λίλια Τσούβα

Περισσοτερα αρθρα