«Αλλωνών / Lifted» της Karen van Dyck (και ένα πείραμα με το βιβλίο «Απ’ το μάτι της βελόνας» του Αντώνη Μπαλασόπουλου)
Χριστίνα Λιναρδάκη

«Αλλωνών / Lifted» τιτλοφορεί τη δίγλωσση «κλεμμένη» συλλογή της η ελληνίστρια ακαδημαϊκός (πολλοί θα τη θυμούνται από την ανθολόγηση ποιημάτων στη δίγλωσση συλλογή Μέτρα λιτότητας / Austerity Measures, εκδόσεις Άγρα 2016, που είχε προκαλέσει αίσθηση) Karen van Dyck, η οποία κυκλοφόρησε επίσης από τις εκδόσεις Άγρα το 2022.

Γιατί τη χαρακτηρίζω «κλεμμένη»; Επειδή το περιεχόμενό της δεν το έχει γράψει η van Dyck. Αυτό που έχει κάνει η van Dyck είναι να διαλέξει αποσπάσματα από πεζά κείμενα και, αλλάζοντας μόνο τη στίξη (όχι προσθαφαιρώντας λέξεις ή αλλάζοντάς τες) συν σπάζοντάς τα σε στίχους, να προτείνει μια νέα ανάγνωσή τους ως ποιήματα. Είναι ένας πειραματισμός που περιλαμβάνει αναπάντεχο εύρος πεζών κείμενων επιλεγμένων από το έργο συγγραφέων αρχαίων όπως ο Επίκουρος, μέχρι νεότερων όπως ο Λούις Κάρολ, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Έζρα Πάουντ, ο Ορχάν Παμούκ, ο Μαρκ Μαζάουερ, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, η Μαργαρίτα Λυμπεράκη, ο Θανάσης Βαλτινός και άλλοι, αλλά και ανέκδοτα (την εποχή της έκδοσης έστω) όπως ένα μυθιστόρημα της Μαρίας Μαργαρώνη.

Αυτή η αυτοσχέδια ενορχήστρωση των μερών ενός καθ’ όλα ετερόκλητου συνόλου επιχειρεί να θεμελιώσει «μια αφήγηση ενηλικίωσης μέσα σε ένα μείγμα γλωσσών, πολιτισμών και θρησκειών», όπως διευκρινίζει η ίδια η Karen van Dyck στο τέλος της συλλογής, μια αφήγηση που αντανακλά την πολυταξιδεμένη ζωή και τις εμπειρίες της. Αντανακλά όμως κυρίως τη μάγευσή της από την ελληνική γλώσσα, την οποία πρωτοαντίκρισε «στους τοίχους του σιδηροδρομικού σταθμού της Νότιας Μελβούρνης, στην Αυστραλία, όπου έζησ[ε] για έναν χρόνο, σε μια γειτονιά γεμάτη Έλληνες μετανάστες. Εφεξής [τη] συνάρπαζε καθετί ελληνικό».

Karen van Dyck

Η αφήγηση λοιπόν που ξετυλίγεται μέσα από τα, μεταμορφωμένα – ιδιαίτερα επιτυχώς – σε ποιήματα, πεζά κείμενα αφορά πολλές όψεις της ζωής της: τον έρωτα, τον γάμο, τη μητρότητα, το διαζύγιο, αλλά και μια ποικιλία διαφορετικών θεμάτων όπως η πολυγλωσσία, η διδασκαλία, η Μεσόγειος, η μετάφραση. Ειδική μνεία γίνεται στην τελευταία, όχι αναίτια, μια και η διγλωσσία της συλλογής οφείλεται στη μετάφραση από την Ελένη Μπούρου όλων ανεξαιρέτως των κειμένων. Τι σημαίνει αυτό; Ότι π.χ. τα κείμενα που ήταν πρωτογενώς ελληνικά δεν δημοσιεύονται όπως γράφτηκαν, αλλά όπως μεταφράστηκαν εκ νέου στα ελληνικά από την αγγλική μετάφραση που τους είχε κάνει η Karen van Dyck (ή, για αλλόγλωσσα πρωτογενώς ποιήματα) κάποιος άλλος στα αγγλικά από την πρωτότυπή τους γλώσσα).

Όπως είναι φυσικό, το γεγονός της διπλής μετάφρασης έγινε αιτία να εγερθούν διάφορα ερωτήματα για το αποτέλεσμα, το οποία ωστόσο πέτυχε να εξασφαλίσει ένα σημαντικό ζητούμενο: την ομοιογένεια του ύφους απ’ άκρη σε άκρη της συλλογής, κάτι όχι και τόσο αμελητέο. Όσον αφορά τις διαφορές που αναπόφευκτα γεννά η διπλή μετάφραση, η van Dyck σημειώνει: «Θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε τη μετάφραση ως απώλεια, και τη μετάφραση μεταφράσεων ως διπλή απώλεια. Η στάση μου ωστόσο είναι διαφορετική. Η μετάφραση αποτελεί πεδίο, όπου λαμβάνουν χώρα μετασχηματισμοί και γεννιούνται ερμηνείες: των μεταφραστών του Έλληνα συγγραφέα, δικές μου, της μεταφράστριάς μου. Αυτή είναι μια ιστορία για μένα αλλά επίσης μια ιστορία για τη γραφή και τη μετάφραση».

Και μόνο σαν τέτοια, θα άξιζε κατά τη γνώμη μου να διαβαστεί, πόσο δε μάλλον που το αποτέλεσμα είναι τω όντι ποιητικό και αποκαλυπτικό της αυτοβιογραφικής πορείας της van Dyck. Είναι μια πορεία αφηγημένη που, παρ’ ότι βασίζεται στην αντιγραφή λέξεων, παρουσιάζεται ενιαία εξαιτίας της σειράς των στίχων και των ποιημάτων. Όσο για τις λέξεις που αντιγράφηκαν, αυτές χαίρουν πλέον της τύχης πολλών ακόμη ερμηνειών, αφού γεννιούνται με αυτό τον πειραματισμό «νέες δυνατότητες συνειρμών και συνδέσεων εντός αυτού του νέου πλαισίου».

*

Ορμώμενη από το παράδειγμα της Karen van Dyck, αλλά και ακολουθώντας τα προτεινόμενα από εκείνη βήματα που χαρτογραφούν τον τρόπο για έναν προσωπικό πειραματισμό του αναγνώστη, αποπειράθηκα να μεταγράψω τέσσερις παραγράφους από το βιβλίο του Αντώνη Μπαλασόπουλου Απ’ το μάτι της βελόνας: αρχείο ελλειπτικών παρορμήσεων (εκδόσεις Ενάντια, 2022) σαν ποιήματα. Νομίζω ότι το αποτέλεσμα, εξαιτίας βέβαια και της άρτιας πρώτης ύλης, είναι πολύ καλό. Ελπίζω να συμφωνήσετε μαζί μου, κυρίως ασφαλώς ο συγγραφέας:

ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΚΙΑ

Παρέταξα
όλα μου τα στρατιωτάκια

για μάχη.

Ο στρατηγός αυτοκτόνησε,
οι λοχαγοί αυτομόλησαν,

τους πεζικάριους τους θέρισε η πείνα.

Όλα ήταν υποχώρηση,
κούραση και λάσπη

ίσα με το γόνατο.

Όλα ήταν νύχτα και αναμονή
και χαρακώματα
όπου παραμόνευαν

λογής-λογής θάνατοι.

Η μέρα με βρήκε ελαφρώς τραυματία,
αξύριστο, με κόκκινο το μάτι.
Ο αφρός απ’ τα σεντόνια

είχε γεμίσει τα χείλη με αλάτι.

«Καλημέρα!», είπα σε όλους
και άφησα το φως
να με ανεβάσει

στο φορείο του.

 

ΕΣΥ

Εσύ είσαι
αυτός που ονειρεύεται,
εσύ αυτός που
διακόπτει τ’ όνειρο
μ’ έναν κουβά

κρύο νερό.

Αν δεν ονειρευτείς,
πώς να ξυπνήσεις;
Αν δεν θυμάσαι
πως πρέπει να ξυπνάς,

πώς να ξαναονειρευτείς;

 

ΧΩΡΙΣ

Αυτό που τους τρόμαζε
περισσότερο από οτιδήποτε,
ιερείς και λαϊκούς,
δεν ήταν καθόλου

η Αποκάλυψη.

Όχι, ούτε η βροχή από φλόγες,
ούτε το τρέμουλο της γης,
ούτε το μεσημεριανό σκότος

δεν τρόμαζαν κανέναν.

Αυτό που τους τρόμαζε
ήταν η Αποκάλυψη

χωρίς Αποκάλυψη.

Όχι μια γύμνια που αστράφτει,
αλλά ένα βουβό σάβανο
που αναπνέει σκόνη,
η εμμένεια των πραγμάτων
που υπάρχουν

χωρίς δικαίωση ή καταδίκη.

 

ΜΑΝΙΑ

Ως πότε θα κρατήσει
αυτή η μανία
που με κουβαλάει στους ώμους της

όταν γράφω;

Κάθε φορά που μ’ αφήνει
αισθάνομαι τόσο εξαντλημένος
που αυτό που θα ήθελα
περισσότερο στον κόσμο θα ήταν

χίλια χρόνια σιωπής.

Και μετά επιστρέφει
πριν προλάβει καν
να καταλαγιάσει
και όλα αρχίζουν απ’ την αρχή,
σαν να μην έχω γράψει ποτέ
ούτε μια λέξη,
σαν να μην έχει τίποτα κριθεί,
σαν να χρειάζονται όλα

να μπουν στη θέση τους ξανά.

Αντώνης Μπαλασόπουλος
(για τη μεταγραφή σε στίχους:

Χριστίνα Λιναρδάκη)

Περισσοτερα αρθρα