Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι οι μελετητές αποφεύγουν να χρονολογήσουν τα δημοτικά τραγούδια παρόλες τις ιστορικές τους αναφορές, γιατί μεταξύ άλλων κάτι τέτοιο δεν εξυπηρετεί άμεσα κάποιο ερευνητικό σκοπό. Είναι γεγονός ότι το πότε ακούστηκε, τραγουδήθηκε ή συλλέχθηκε κάποιο τραγούδι, μικρή σημασία έχει. Αντίθετα, αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η διάρκεια της παρουσίας του και η εξάπλωσή του: μπορούμε έτσι να συμπεράνουμε την απήχηση που είχε ή εξακολουθεί να έχει στους ανθρώπους, το ειδικό του βάρος στο ελληνικό φαντασιακό, τον βαθμό που καθρέφτιζε σκέψεις, συναισθήματα και ανάγκες.
Στα μοιρολόγια, στις παραλογές ή στα ακριτικά τραγούδια για παράδειγμα, το ιστορικό πλαίσιο είτε είναι απολύτως απόν, είτε είναι τόσο γενικό που δεν καθορίζει κανένα χρονολογικό περίγραμμα. Δεν είναι όμως παντού έτσι: τα ιστορικά για προφανείς λόγους, και τα κλέφτικα εκπίπτουν από αυτόν τον κανόνα και μετατρέπουν την ιστορικό-χρονολογική συνθήκη σε έναν σημαντικό παράγοντα για την προσέγγιση και την μελέτη τους. Ενώ δηλαδή εκφράζουν την λαϊκή σκέψη με την αμεσότητα και την διαύγεια που συναντάμε και στις υπόλοιπες κατηγορίες, το κάνουν σε δεδομένες και ξεκάθαρες ιστορικές συγκυρίες και καταστάσεις. Όταν αυτό που σήμερα ονομάζουμε Επανάσταση του ’21 άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά, να γίνεται ιστορική πραγματικότητα και κοινωνικο-πολιτική συνθήκη για τους μέχρι τότε σκλαβωμένους Έλληνες, το κλέφτικο τραγούδι ήρθε να εκφράσει καταρχάς τις αλλαγές που συντελούνταν σε πραγματικό χρόνο: ήταν η πρώτη προφορική έκφραση που αποτύπωνε ό,τι εκτυλισσόταν στο παρόν, και το έκανε χωρίς να χάσει τίποτα από μια λογοτεχνική και ανθρωπολογική ταυτότητα αιώνων. Έτσι απέκτησε μια σύγχρονη χροιά, άγνωστη μέχρι τότε στο δημοτικό τραγούδι και αυτό το στοιχείο αποτέλεσε ακόμα μία επανάσταση, στην λαϊκή έκφραση αυτή τη φορά. Εποχή μεταβατική αν μη τι άλλο, οι ανατροπές αφορούσαν κάθε παράμετρο της -αγροτικής τότε- ζωής: οι άνθρωποι βρίσκονταν σε πόλεμο με έναν προ αιώνων εγκατεστημένο εχθρό ενώ ταυτόχρονα προσπαθούσαν να διασφαλίσουν τα όποια στεγανά και κεκτημένα. Το κλέφτικο τραγούδι λόγω θεματολογίας αλλά και «δημοσιογραφικότητας» στέκεται λοιπόν στην κόψη της ιστορίας.
Ως λογοτεχνικό προϊόν παρουσιάζει ιδιαιτερότητες: από τη μια μεριά συναντάμε όλα τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού όπως για παράδειγμα την ανωνυμία του ποιητή, το τυπικό της ηρωοποίησης και τη φυσιολατρία, και από την άλλη έχουμε στοιχεία που λειτουργούν στον αντίποδα, όπως οι χωροχρονικές συντεταγμένες και τα ονοματισμένα ιστορικά πρόσωπα. Το κλέφτικο τραγούδι αποδεικνύεται λοιπόν ένας ποιητικός λόγος και ένας συγκινησιακός τόπος στηριγμένος σε ένα πλέγμα αντιθέσεων: με ρίζες και άγκυρες σε ένα παρελθόν που φτάνει μέχρι την αρχαιότητα, κινείται και εξελίσσεται σε ένα ιστορικά φορτισμένο παρόν, χωρίς ενεργό ρόλο ύπαρξης στο μέλλον. Τουλάχιστον φαινομενικά.
Η επανάσταση του ’21 είναι ένα ιστορικό δεδομένο κλειδωμένο σε ένα ορισμένο χρονολογικό πλαίσιο, και τα δημοτικά τραγούδια που άνθισαν εντός του θα μπορούσαν να μετατραπούν από βιωματική έκφραση σε «μουσειακό» είδος έρευνας και να πεθάνουν. Ο λόγος που δεν συνέβη αυτό είναι ότι ενώ οι ιστορικές συνθήκες και οι πρωταγωνιστές τους είναι στην πρώτη γραμμή της αφήγησης, ο δημοτικός ποιητής, στρεφόμενος στο φαντασιακό του παρελθόν, επιτυγχάνει να μετατρέψει ένα στενό ιστορικό πλαίσιο σε μια οικουμενική για τον Έλληνα πραγματικότητα. Πώς; Με το να επικεντρωθεί στον άνθρωπο που τον ακούει. Τα κατορθώματα του Τζαβέλα, του Νικοτσάρα και του Κατσαντώνη είναι εκεί για να μιλήσουν στην ψυχή του ακροατή, να περιγράψουν το δικό του όνειρο (τρομακτικό ιδιαίτερα στην αρχή, ας μην το ξεχνάμε) για ελευθερία, τους φόβους και την ανασφάλεια που αναπόφευκτα γεννούν οι ανατροπές, και στο τέλος να του δώσει το μόνο συστατικό που μπορεί να κάνει την διαφορά: την ελπίδα.
Και όποιος λέει ελπίδα αφουγκράζεται αμέσως θάρρος, το στοίχημα έχει κερδηθεί. Όχι επειδή έχει αναιρεθεί ο φόβος για την επιβίωση και την εξασφάλιση μιας οποιασδήποτε συνέχειας, αλλά επειδή μέσα από τα κλέφτικα και παρόλη την αβεβαιότητα που εγκαθίσταται βίαια σε κάθε επανάσταση, ο άνθρωπος βλέπει ότι ίσως τα πράγματα στο μέλλον να δείχνουν αλλιώς, να γίνουν ευνοϊκότερα, να μπορέσει να γραφτεί μια διαφορετική ιστορία. Το κλέφτικο τραγούδι βρίσκεται σε θέση να ασκήσει επιρροή στις πράξεις των ανθρώπων γιατί πάνω από όλα αποτελεί έμπνευση. Δίνοντας την πρώτη ώθηση στο όνειρο για μια ζωή που τελικά να τους ανήκει, επιτρέπει στους ανθρώπους που μέχρι εκείνη τη στιγμή πολεμούσαν για την καθημερινή επιβίωση, να επικεντρωθούν στην μεγαλύτερη εικόνα και να δουν τον εαυτό τους ως μέρος της. Ιδού η πρώτη ανατροπή της Επανάστασης και ταυτόχρονα η πρώτη νίκη.
Κρις Λιβανίου
Διαβάστε τη συνέχεια στο stigmalogou.blogspot.com.
