Συνάντησα τον Νάνο Βαλαωρίτη στο διαμέρισμά του, σε μια παλιά πολυκατοικία στο Κολωνάκι. Μου άνοιξε την πόρτα η κόρη του, ποιήτρια και ζωγράφος Κατερίνα Βαλαωρίτη. Εκείνος με υποδέχθηκε στο χώρο του γραφείου – τα βιβλία, τα περιοδικά, τα τετράδια και οι σημειώσεις  σχημάτιζαν σωρούς παντού γύρω – κρατώντας το βιβλίο «Δημοτικά τραγούδια» του Νίκου Γ. Πολίτη. Ετοίμαζε έναν χαιρετισμό για μια πανεπιστημιακή εκδήλωση την επόμενη μέρα. «Στη γλώσσα των δημοτικών ποιημάτων», μου είπε, «ο λόγος έχει την υλικότητα και τη στερεότητα που απέδιδαν σε όλα τα στοιχεία οι προσωκρατικοί» και μου έδωσε το παράδειγμα της ευχής της μάνας στο δημοτικό τραγούδι που στέκεται σαν υλικό εμπόδιο ανάμεσα στους γιους της και τα βέλη. «Μια τέτοια ασπίδα χρειάζεται και η χώρα», σκέφτηκα, για να με αιφνιδιάσει αμέσως μετά με το θέμα που άνοιξε.

Νάνος Βαλαωρίτης: Είμαι πολύ απογοητευμένος από την άνοδο του φασισμού στην Ελλάδα, με τη Χρυσή Αυγή. Έμαθα σήμερα ότι σκότωσαν έναν νεαρό 17 ετών, μακρυμάλλη, φίλο του μαγαζιού εδώ που έχει ένας καλός άνθρωπος, λαϊκός. Αυτός το είπε στην κόρη μου.

Χριστίνα Λιναρδάκη: Δεν άκουσα για το συμβάν… Ήταν ξένος; Γιατί τον σκότωσαν;

ΝΒ: Έλληνας ήταν. Γιατί τον σκότωσαν; Επειδή ήταν μακρυμάλλης; Επειδή ήταν λίγο θηλυκωτός, δεν ξέρω τι; Τώρα στρέφονται εναντίον των Ελλήνων. Εγώ το έχω προβλέψει αυτό, ότι αυτοί ετοιμάζονται να στραφούν εναντίον μας, εναντίον όλων των ανθρώπων οι οποίοι έχουν άλλη γνώμη από αυτούς και είναι αντίπαλοι. Θα αρχίσουν έναν-έναν να μας χτυπάνε, γιατί αυτά τα περί μεταναστών είναι πρόφαση, για να γίνουν πιο δημοφιλείς στην αρχή. Έτσι είναι αυτά τα θηρία, τους έχω γνωρίσει τρεις φορές στην Ελλάδα, από τα μαθητικά μου χρόνια.

Αυτή τη στιγμή, ξέρω από τις κοπέλες που εργάζονται για μένα, φροντίζουν τη γυναίκα μου που είναι ανάπηρη, ότι είναι έντρομες γιατί έχουν σκοτώσει δύο από αυτές στην Ομόνοια, αφού τις ξυλοκόπησαν και τις έστειλαν στο νοσοκομείο. Αυτές εργάζονται τόσα χρόνια εδώ, δεν είναι παράνομες, έχουν τα χαρτιά τους, τα έχουν όλα και μας έχουν βοηθήσει πολύ. Είναι απαράδεκτο αυτό που γίνεται εδώ και είμαι πάρα πολύ στεναχωρημένος με την κυβέρνηση, η οποία δεν κάνει τίποτε. Δηλαδή είναι αστεία αυτά, η αστυνομία καμιά φορά δήθεν πιάνει κανέναν απ’ αυτούς τους περίεργους, να σήμερα είχε και στην Ξάνθη δύο χρυσαυγίτες που έψαξαν στο σπίτι τους και βρήκαν ένα σωρό υλικό με σβάστικες κλπ.

Λοιπόν… στη ζωή μου, διότι έχω ζήσει πολλά χρόνια, όταν ήμουν μαθητής είχαμε τον πρώτο φασισμό από το ’35 μέχρι το ’39, το ’40-’41 είχαμε τον Μεταξά, ο οποίος μας είχε ντύσει με στολές σε μια οργάνωση που λεγόταν ΕΟΝ, μας έβαζε να κάνουμε πάνω-κάτω παρελάσεις, να χαιρετούμε φασιστικά και αυτό ήταν αναγκαστικό σε όλο το σχολείο. Στο δικό μου το σχολείο μόνο ένας τη γλίτωσε, ο ποιητής Γιώργος Λίκος, είχε φέρει πιστοποιητικό γιατρού ότι είχε προβλήματα υγείας και δεν μπορούσε να κάνει γυμνάσματα.

Η αντίδρασή μας ήταν να κάνουμε ομάδες και να μελετούμε μαρξισμό- ήταν βέβαια παράνομα τα βιβλία όλα. Εάν σε πιάνανε με κανένα βιβλίο μαρξιστικό, πήγαινες μέσα. Ήταν άθλιο καθεστώς. Μη νομίζετε ότι αυτό το καθεστώς ήταν καλύτερο, επειδή πολέμησε τους Ιταλούς στην Αλβανία. Ήταν εξίσου φρικώδες όσο ήταν κι αυτά τα καθεστώτα που πολέμησε. Αλλά, επειδή ο Μεταξάς ήτανε διχασμένη προσωπικότητα, αφενός ήταν φασίστας και Γερμανόφιλος, αφετέρου όμως πίστευε ότι θα νικήσουν οι σύμμαχοι, οπότε η πραγματιστική του πλευρά είχε συνδυαστεί με την άλλη, έκανε έναν φασισμό που έλπιζε να τη γλιτώσει από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, το οποίο βέβαια δεν συνέβη. Αυτή ήταν η πρώτη φορά. Εμείς όλοι οι νέοι στα σχολεία και από το Κολέγιο και από τα σχολεία τα δικά μας είχαμε ριζοσπαστικοποιηθεί, πήγαμε στα αριστερά όλοι, από αντίδραση και παρακολουθούσαμε τον Εμφύλιο στην Ισπανία, ήμασταν πολύ καλά πληροφορημένοι, είχαμε ραδιόφωνα. Εγώ άκουγα τους λόγους του Χίτλερ, δεν φαντάζεσαι τι ήταν αυτό που ακουγόταν από ένα μικρό ραδιοφωνάκι που είχαμε.

Μετά ήρθε η Κατοχή. Δεύτερος φασισμός, ακόμα χειρότερος. Εκεί, για να πας στο Πανεπιστήμιο, περνούσες πάνω από πτώματα στην οδό Σόλωνος και έξω από το Πανεπιστήμιο ήταν και το νεκροτομείο, εκεί στο Δικαστήριο, που είχε κάρα γεμάτα πτώματα που είχαν συλλέξει το προηγούμενο βράδυ. Η Αθήνα είχε μετατραπεί σε ένα νεκροταφείο, μεσαιωνικό θέαμα. Αυτό το θέαμα βέβαια ξεκίνησε την Αντίσταση στους νέους, τους φοιτητές, αλλά δυστυχώς κατέληξε στον Εμφύλιο, διότι χωριστήκαμε σε δεξιές κι αριστερές ομάδες που άρχισαν να πολεμούν η μία την άλλη. Τους Γερμανούς τους γνώρισα στο διαμέρισμα αυτό. Είχε επιταχθεί το διπλανό διαμέρισμα και έμειναν εκεί τρεις αξιωματικοί. Θα σου πω τι ήταν οι Γερμανοί. Η μητέρα μου μιλούσε γερμανικά. Μια μέρα, ήρθε ο ένας αξιωματικός μεθυσμένος. Την άλλη μέρα ικέτευε τη μητέρα μου να μην τον καταδώσει και τον στείλουν στη Ρωσία. Αυτοί ήταν οι δήθεν γενναίοι Γερμανοί που είχαν ακολουθήσει σαν πρόβατα τον Χίτλερ.

Η τρίτη φορά ήταν η χούντα. Και τις δύο τελευταίες, στην Κατοχή και στη χούντα, έφυγα από την Ελλάδα κι από κει έμεινα πολλά χρόνια έξω, χωρίς να βρίσκομαι πουθενά. Ευτύχησα στο να μπορώ να έχω μια δουλειά, να διδάξω στο Πανεπιστήμιο, έτσι μεγάλωσα και τα παιδιά μου.

Τώρα να αντιμετωπίσουμε τέταρτη φορά άνοδο φασισμού κάτω από δημοκρατικό – υποτίθεται –καθεστώς και με σύνδεσμο στην Ευρωπαϊκή Ένωση; Είναι τόσο απίθανο και απίστευτο… Αισθάνομαι σαν να μην κερδήθηκε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος με τόση τεράστια θυσία ανθρώπων: 600.000 στην Ελλάδα μόνο, εκατομμύρια παντού.

ΧΛ: Θα μπορούσε να κάνει κάτι γι’ αυτή την άνοδο ο πνευματικός κόσμος;

ΝΒ: Ο πνευματικός κόσμος θα μπορούσε, ναι, και πρέπει. Γιατί θα αρχίσουν να επιτίθενται και σε Έλληνες, όπως δημοκοπικά έκαναν με τους μετανάστες. Οι δολοφονίες και τα εγκλήματα δεν είναι πολιτικές πράξεις και δεν μπορώ να το παραδεχθώ αυτό. Μπορεί ο πνευματικός κόσμος να αντισταθεί με πολλούς τρόπους. Κάνοντας αυτό που κάνω εγώ, μιλώντας ανοικτά για όλα αυτά. Έδωσα μια μεγάλη συνέντευξη στην Κρυσταλία Πατούλη που τα λέω. Πρέπει να μιλήσει κανείς έξω από τα δόντια, να τα ακούσουν οι πολιτικοί που είναι υπεύθυνοι και οι 450.000 Έλληνες που τους ψήφισαν, νομίζοντας ότι κάτι κάνουν. Δεν πρόκειται ούτε τους μετανάστες να διώξουν, ούτε τους Ευρωπαίους να αλλάξουν: γι’ αυτά χρειάζεται ορθή πολιτική διακυβέρνηση.

Είναι όμως σημαντικό να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας. Με ρητορεία βάναυση, πέφτεις στα χέρια του αντιπάλου. Πάρα πολλοί Έλληνες έχουν υπολογίσει λάθος και έκαναν κάτι φρικτό: γίναμε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που έχει επίσημο φασιστικό κόμμα. Πώς θα βγω στη Γαλλία και τι θα πω; Ακόμη κι εκεί υπάρχει το Εθνικό Μέτωπο της Λεπέν, εκεί όμως δεν είναι καραγκιόζηδες να κάνουν πορείες με πυρσούς, εγκλήματα, σβάστικες, φασιστικούς χαιρετισμούς! Δεν κάνουν τέτοια γιατί καταλαβαίνουν πόσο γελοίο θα ήταν και πόσες λεμονόκουπες θα τους πετούσαν οι Γάλλοι. Ούτε έχω ακούσει να κάνουν εγκλήματα αυτοί οι άνθρωποι στη Γαλλία. Είχαμε κι εμείς παλιότερα το ΛΑΟΣ που ήταν ακροδεξιό κόμμα, αλλά όχι έτσι.

ΧΛ: Ως φαίνεται, η οικονομική κρίση έχει οδηγήσει σε κρίση αξιών. 

ΝΒ: Συμφωνώ, αλλά η λάθος ερμηνεία της αντίδρασης των Ελλήνων είναι τρομερά επικίνδυνη.

ΧΛ: Βλέπετε ενίσχυση αυτού του ρεύματος;

ΝΒ: Υπάρχει μια τάξη ανθρώπων είτε πανικοβάλλονται και δικαίως γιατί το μεταναστευτικό είναι μεγάλο πρόβλημα, αλλά φταίνε οι Ευρωπαίοι γι’ αυτό που δεν μας βοηθούν να δώσουμε λύση και αυτούς που δεν χρειαζόμαστε να τους γυρίσουμε πίσω. Αλλά επιθέσεις σε κοπέλες ανυπεράσπιστες, τον άνθρωπο στο μετρό που είναι ακόμα σε κώμα… Δεν λύνεις καμία υπόθεση έτσι.

ΧΛ: Επομένως, είναι και η Ευρώπη συνυπεύθυνη;

ΝΒ: Πριν την ύφεση, δεν υπήρχε τέτοιο πράγμα. Μπορεί να υπήρχε υποβόσκων φασισμός που όμως δεν εκφραζόταν ποτέ με βία ή έγκλημα. Άλλο το ένα, άλλο το άλλο. Έχουν εξωθηθεί οι Έλληνες στον τοίχο από τα μέτρα λιτότητας, τα οποία θεωρώ εγκληματικά από τους Γερμανούς και δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι δεν υπάρχει εκδικητικότητα απέναντί μας από τον πόλεμο, διότι ξέρουν πολύ καλά ότι η αργοπορία τους στην Ελλάδα για δύο μήνες, λόγω της ελληνικής αντίστασης, άλλαξε την πορεία του πολέμου. Ξέρω κι από έναν φίλο, νεαρό Γερμανό, που του έλεγε ο πατέρας του ότι, αν δεν ήταν οι Έλληνες, θα είχαν κερδίσει στη Ρωσία. Λοιπόν, το ξέρουν πολύ καλά.

ΧΛ: Ποια είναι η γνώμη σας για όσα συνέβησαν στην Κύπρο;

ΝΒ: Πρόκειται καθαρά για εκδίκηση. Αλλά θα τους γυρίσει μπούμερανγκ, γιατί αποσταθεροποιήθηκε τελείως το τραπεζικό σύστημα βάζοντας χέρι στις καταθέσεις.

ΧΛ: Πιστεύετε ότι το μέλλον της Ελλάδας μπορεί να βρίσκεται μακριά από την ΕΕ;

ΝΒ: Δεν πιστεύω ότι θα φύγουμε μόνοι μας από το ευρώ, μόνο αν μας διώξουν, οπότε μάλλον αποκλείεται, όσο κι αν νομίζει η αριστερά ότι θα το πετύχει. Εκτός αν διαλυθεί η ευρωζώνη, έτσι όπως πάει, δηλαδή αν επιμείνουν οι Γερμανοί στα μέτρα λιτότητας και γίνουν όλοι Κύπριοι. Ακόμη τσακώνονται αν πρόκειται για μοναδική περίπτωση αυτή της Κύπρου ή όχι. Δεν μπορούμε εμείς να πούμε αν θα μείνουμε ή θα φύγουμε – δεν εναπόκειται σε μας, οι περιστάσεις θα το υπαγορεύσουν. Αν είχαμε ανεξάρτητη πολιτική και οικονομική δύναμη, αν είχαμε πετρέλαιο, θα ήταν πολύ διαφορετικά τα πράγματα. Έτσι, όμως, δεν πάμε πουθενά και αλίμονο αν από αντίδραση ολισθήσουμε στον φασισμό, όπως γίνεται στην Ουγγαρία.

Αυτό που είναι ενδιαφέρον, μέσα στην όλη αναμπουμπούλα, είναι η ένταση της θεατρικής εκφραστικότητας. Στις 18 και τις 19 Μαρτίου ανέβασαν «το φιλί»και την «ωδή στην οδύνη», δύο θεατρικά μου στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων του Άη Στράτη. Νομίζω ότι ο κόσμος περιμένει να δει τέτοια πράγματα γιατί η κατάθλιψη δεν βοηθάει. Πρέπει να στεκόμαστε στα πόδια μας.

ΧΛ: Επομένως η Τέχνη είναι μία διέξοδος από την κρίση.

ΝΒ: Για μας τους Έλληνες, θα έλεγα η μόνη διέξοδος, τουλάχιστον ψυχολογικά, αφού δεν αποφέρει οικονομική ανακούφιση. Το ίδιο πάντως έγινε και στην Κατοχή. Οι Γερμανοί αδιαφόρησαν για τα λογοτεχνικά γραπτά και τότε έγραψαν π.χ. ο Εγγονόπουλος τον Μπολιβάρ ή ο Γκάτσος την Αμοργό, ο Ελύτης τον Ήλιο τον Πρώτο. Αυτά τα έργα γράφτηκαν κάτω από τις σκληρότερες συνθήκες. Κρατούσαν ανεβασμένο το ηθικό. Ακόμα και ο Σικελιανός είχε μετάσχει έντονα. Και οι εκδότες, οι δυο-τρεις που υπήρχαν, συνέχιζαν να τυπώνουν.

ΧΛ: Έτσι κρατήθηκε υψηλό το φρόνημα.

ΝΒ: Και έτσι δεν κατέρρευσε ούτε στον εμφύλιο, αλλά τότε μας βοηθούσαν οι Αμερικανοί. Όχι με δάνεια, όπως η Ευρώπη που μας τα δίνει με επιτόκια, δανεικά λένε και μετά κούρεμα ότι χάνουν λεφτά γιατί και καλά χάνουν λεφτά, ενώ στην πραγματικότητα κερδίζουν. Οι Αμερικανοί έκαναν το Σχέδιο Μάρσαλ που ήταν δωρεάν, ήταν οικονομική στήριξη. Υπήρχαν όροι, βέβαια, και το πληρώσαμε με αίμα άλλωστε, γιατί από τη μια μεριά ο εθνικός στρατός, από την άλλη ο αριστερός, χυνόταν αίμα κι αυτό ήταν και το σχέδιο των Αμερικανών: να μη μας αφήσουν στα χέρια των Σταλινικών. Άγριο πράγμα…

Πριν αποχαιρετήσω τον Νάνο Βαλαωρίτη και, αφού μιλήσαμε λίγο ακόμη για τα τεκταινόμενα, μου είπε ότι του αρέσει να ακολουθεί το παράδειγμα του πρώτου μοντερνιστή, του Απολλιναίρ, και σκαρώνει στίχους σχετικούς με την επικαιρότητα. Ξεκίνησε μάλιστα να μου διαβάζει ένα ποίημα που ξεκινά με την παραφθορά ενός στίχου του Κωστή Παλαμά για να μου το δώσει τελικό ολόκληρο προς δημοσίευση. Δείτε το ποίημα στο stigmalogou.blogspot.com.